سیاست دینی خشایارشا/تهیه کننده :علی غلامرضائی مدرس دانشگاه وپژوهشگرتاریخ.

اختصاصی همای خبر/بررسی کتیبه­ های بازمانده از خشایارشا (۴۶۵ – ۴۸۶ ق م) از این لحاظ جلب توجه می­ نماید که کتیبه­ های وی از لحاظ محتوی تا حد زیادی همچون کتیبه­ های پدرش داریوش است. برای اثبات این ادعا می­توان به کتیبه ه­ای که در سال ۱۳۴۹ ش در اطراف تخت جمشید کشف شده، اشاره کرد که از نظر محتوا همچون یک نسخه کپی از کتیبه نقش رستم – گور دخمه داریوش-  داریوش است. در واقع، باید گفت که؛ خشایارشا در معرفی خود، همان خط مشی پدرش را دنبال کرده است؛ بدینسان که در کتیبه­ هایش پادشاهی خود را ودیعه­ای از سوی اهورمزدا و خود را مجری اوامر وی دانسته تا از فرّه ایزدی بهره­مند گردد و به پادشاهی خود مشروعیت بخشد. وی درپایان کتیبه­ هایش، نه تنها از اهورمزدا درخواست می­کند که کشور را از دشمن، خشکسالی و … حفظ کند، بلکه می­خواهد که خودش، پادشاهی­اش و بخصوص کارهای نیک پدرش را حفظ کند. برای مقایسه کتیبه­ های داریوش و خشایارشا می­توان به کتیبه­ های خشایارشا در تخت جمشید (کتیبه A وB )  مراجعه کرد.
با اینکه سبک کتیبه­ های خشایارشا تا حد زیادی به کتیبه­ های پدرش شباهت دارد، اما گزارشهای تاریخی گویای آن است که وی در عمل از آن سیاست هوشمندانه و تسامح دینی پدرش چندان بهره­ ای نداشت. منابع تاریخی گویای آنند که وی در بدو رسیدن به پادشاهی، اقداماتی انجام داد که با سیاست دینی هخامنشیان به شدت منافات داشت و ما از دو مورد آن که از دیدگاه بحث مورد نظرمان  بسیار جالب توجه­ اند، آگاهیم: در آغاز پادشاهی خشایارشا در بابل شورشی عظیم روی داد و به نظر می­رسد که کاهنان معبد مردوک در به وجود آمدن آن نقش داشته­ اند. به همین دلیل، خشایارشا نه تنها شورش را به شدت سرکوب نمود، بلکه کاهنان معبد را نیز تنبیه و از همه مهمتر پیکر بعل مردوک را که بزرگترین مظهر بت پرستی بابل بود، نابود کرد (احتشام، ۱۳۵۵ : ۲۱۸-۲۱۹).
در پیشتر نیز آمد که پس از ظهور  زردشت (۱۰۰۰ – ۱۱۰۰ ق م) و دین مبنی بر یکتاپرستی وی قرن­ها بود که یکتاپرستی – به طور غیر رسمی –  در ایران رواج داشت. بنا براین،  بدیهی بود که بت پرستی بر خلاف میل باطنی  پادشاهان هخامنشی باشد. شاید خشایارشا قصد داشت که به بهانه سرکوبی شورشیان، از سویی مظهر بت پرستی؛ یعنی بت بعل مردوک و از دیگر سوی، کاهنان توطئه گر معبد مردوک را که از نظر سیاسی و دینی برایش ایجاد مزاحمت می کردند، برای همیشه نابود کند. در هر حال، این اقدامی بود که کاملا مخالف سیاست دینی هخامنشیان و بخصوص پدرش بود، چرا که می­دانیم داریوش طبق بیان خودش در کتیبه بیستون ستون اول بند ۱۴ به صراحت بیان می کند که: «پس از به پادشاهی رسیدن، تمام معابدی را که گئومات مغ ویران کرده بود، بازسازی کرده».

نمونه دیگر از اقدامات وی که از دیدگاه بحث ما بسیار حایز اهمیت است، اصلاحات دینی است که وی در یکی از سرزمین های (عیلام ؟) تحت حاکمیت خود انجام داده و شرح آن را نیز در کتیبه­ ای که از خود به جای نهاده، جاودانه کرده است. در این کتیبه که امروز به عنوان کتیبه دیوان معروف است، خشایارشا طبق معمول ابتدا اهورمزدا را به بزرگی و… ستوده وسپس پادشاهی خود را ودیعه­ ای از سوی اهورمزدا دانسته و بدینوسیله به پادشاهی­ اش مشروعیت می­ بخشد. نکته قابل توجه ما از بند پنجم شروع می­شود و در این بند خشایارشا می­ گوید: «در میان این کشورها که من دارم. جایی بود که در آنجا دیوها پرستیده می­ شد. به خواست اهورمزدا من آن دیودانه­ ها را ویران کردم و گفتم از این پس دیوها پرستیده نخواهند شد. در آنجا اهورمزدا و ارت پرستیده شدند.»در این بند ازکتیبه، دو نکته قابل توجه وجود دارد: یکی پرستش خدایان متعدد و دیگری مفهوم وازه  ارت (Arta) که محققان تفاسیر گوناگونی از آن ارائه کرده­ اند. می­دانیم که پیام زردشت (۱۰۰۰ –  ۱۱۰۰ ق م) در ایران «پرستش اهورمزدا به عنوان خدای یکتا و ترک پرستش سایر خدایان» بود. از آن پس سایر خدایان یا در حکم فرشتگان(امشاسبندان) درگاه اهورمزدا شدند و یا به عنوان دیوان مطرود شدند. طبیعی است که زردشت در بدو امر موفق نشد و در بسیاری از نقاط با مخالفت مواجه گردید، ولی می­توان پذیرفت که پیام یکتاپرستی وی – اگرچه به طور غیر رسمی – در طی قرون متمادی در برخی نقاط پذیرفته شده و یکتاپرست شده باشند و بالعکس برخی اقوام دیگر نیز به کیش کهن خود پایبند مانده و خدایان متعددی را می پرستیده­اند. جالب اینکه داریوش با توجه به سیاست دینی مسامحه آمیز و آزاد منشانه خود آنها را در امور آیینی خود آزاد گذاشته است و حتی وقتی که گئومات برخی از معابد آنها را ویران کرد، داریوش دوباره آنها را بازسازی می­کند، ولی جای تعجب است که فرزند وی، خشایارشا مطابق کیش زردشتی به خدایان آنها لقب دیو داده و معابد آنها را نیز دیودانه نامیده، دستور ویرانی معابد و عدم پرستش آنها را می­دهد! نکته دوم

درباره ترجمه­ های محققان از واژه ارت (Arta) در این جمله از بند است. می­دانیم کهارت(Arta) در «علم اللغه» به معنی نظم، راستی و درستی است و البته، نام یکی از ایزدان باستانی نیز بوده که بر نظم جهان هستی نظارت داشته است. به نظر می­رسد با توجه به اینکه هخامنشیان اهورمزدا را به عنوان خدای یکتا پرستش می­ کرده­ اند و نیز با توجه به اینکه در بند هفتم همین کتیبه خشایارشا چنین می­گوید: اگر می­ خواهی در زندگی شاد باشی و در مرگ سعادتمند باشی، آنچه را  اهورمزدا گفته انجام ده (کورت، ۱۳۷۸ : ۸۸)
به احتمال زیاد، هدف  خشایارشا از ویرانی معابد آن سرزمین نابودی شرک و رواج یکتاپرستی-  اهورمزدا-  بوده است، بنابراین، منظور خشایارشا از  ارت (Arta)  در این بند از کتیبه، آن گونه که برخی از محققان مثل کنت (Kent)، کامرون (Cameron) و شارپ (Shar) به خطا گفته­ اند، هرگز پرستش ایزد ارت نبوده و منظور وی از ارت (Arta) همانا: نظم، درستی، قانون و… بوده است، بنابراین، ترجمه صحیح این بخش از  بند چنین می­شود که:  ….  و در آنجا اهورمزدا به راستی و درستی پرستیده شد (بویس، ۱۳۷۵ : ۲۵۷).بررسی تنها کتیبه اردشیر اول (۴۲۴ – ۴۶۵ ق م) در تخت جمشید و نیز چهار کتیبه داریوش دوم (۴۰۴ – ۴۲۴ ق م) بیانگر پیروی این پادشاهان از خط مشی سیاست دینی پادشاهان پیشین بوده، از این دیدگاه موضوع چندان قابل توجهی در کتیبه­ های آنها دیده نمی­شود. منابع :
۱. احتشام، مرتضی. (۱۳۵۵). هخامنشیان، تهران: نشر کتابهای جیبی.
۲. برایان، پیر. (۱۳۸۱). امپراطوری هخامنشی، ناهید فروغان، تهران: قطره.

۳. بویس، مری. (۱۳۷۵). هخامنشیان، همایون صنعتی زاده، تهران: توس، اول.

۴. پیرنیا، حسن. (۱۳۶۲). ایران باستان، ج ۱و۲، تهران: دنیای کتاب، چاپ دوم.
۵.غلامرضائی،علی،مطالب رنگارنگ تاریخ ایران(۱۳۹۷)،تهران،دافوس

با کانال همای خبر همراه باشیدhttp://@homaygilanir