استعفای رضاشاه / علی غلامرضایی،مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ

اختصاصی همای گیلان: جنگ جهانی دوم در ۱۹۳۹م با حمله آلمان به لهستان آغاز گردید .در ابتدا پیشروی نیروهای آلمانی به سوی شوروی با خونسردی انگلستان و فرانسه و شاید شادی پنهان آنان همراه بود اما با فاش شدن سیاست خاورمیانه ای هیتلر که بسط نفوذ آلمان در این منطقه و تصرف چاه های نفت و ضربه زدن به دولتهای رقیب بود ، یکباره وحشت سراپای فرانسه و انگلستان را در برگرفت .بنابراین ،کشورهایی که خود را دشمن شوروی می دانستند ،تصمیم به یاری این کشور گرفتند.استالین نیز که خطر آلمان را بسیار جدی می دید،دست دوستی کشورهای سرمایه داری را فشرد .

در آغاز جنگ ، دولت ایران بی طرفی خود را اعلام کرد و اظهار داشت که اجازه نمی دهد که قوای بیگانه از خاک ایران بگذرند .اتخاذ این سیاست در عمل به نفع آلمان بود،زیرا تقویت جبهه شوروی تنها از طریق کشور ایران میسر می شد.متفقین که تصمیم خود را برای ورود به ایران گرفته بودند ،درچهارم وبیست وهشتم تیرماه ۱۳۲۰ از دولت ایران خواستند که چهارپنجم آلمانی های مقیم ایران را اخراج نماید لیکن دولت ایران به این تقاضا توجهی ننهادو پیشنهاد متفقین را رد کرد و خود را بیطرف دانست متفقین در یاداشت دیگری کارشناسان آلمانی را که وجودشان ضرورت داشت ، طلب کردندو حاضر شدند از اتباع خود کارشناس بدهند.از آنجائیکه مذاکرات مدتی به طول انجامید و ایران در تاریخ دوم شهریور رسما تقاضای انگلیس و روس را رد کرد. از طرف دیگر آلمانها اعلام کردند که به زودی از طریق قفقاز به ایران وارد خواهند شد،متفقین پیشنهاد کردند با پرداخت هزینه ،تسلیحات و ادوات نظامی را از ایران عبور دهند ولی ایران موافقت نکرد تا اینکه ساعت چهار بامدادروز سوم شهریور ۱۳۲۰سفیران کشورهای انگلیس و شوروی به طور جداگانه یادداشت هایی تسلیم دولت ایران کردند که مضمون آنهاعبارت بود از:«چون دولت ایران در مقابل متفقین و درخواست های آنان سیاست مبهمی اتخاذ کرده است و در اخراج اعمال آلمانی اقدامی جدی نکرده ارتش های انگلیس و شوروی وارد خاک ایران شده و در حال پیشروی هستند»

نیروهای شوروی از سه ستون وارد کشور عزیز ما شدندیک ستون ماکووخوی را تا ساحل دریاچه رضائیه به اشغال خود درآورده و متوجه تبریز شدند.ستون دوم از سواحل دریای خزر وارد بندر انزلی شده و با تصرف گیلان و مازندران تا قزوین یورش بردندو ستون سوم هم گرگان و خراسان رابه تصرف خود درآوردندو تا سمنان به پیش روی ادامه دادند.

قوای انگلیس نیز از دوجهت ایران را مورد تاخت وتاز خود قرار دادند.جبهه اول از اروند رود عبور کرده وبه آبادان یورش بردند و نیروی دریایی ایران را زیر آتش گرفتندو اهواز را مورد تهاجم هوایی قرار داده آن را بمباران کردندوهواپیماهای ایرانی را که در روی زمین قرارداشتند ، نابود کردند . جبهه دوم ارتش انگلیس از مرز خسروی عبور کرده و تاسیسات نفت را به تصرف خود درآوردندو به سوی کرمانشاه پیشروی نمودنددر این قسمت نیروهای ایرانی مقاومت زیادی کردندتا اینکه در ساعت ۵/۸ صبح ۵شهریور دستور ترک مخاصمه به کلیه واحدهای نظامی ابلاغ شد. با اشغال ایران به دست متفقین دولت علی منصور سقوط کرد و ذکاءالملک فروغی نخست وزیر گردید.فروغی طی یادداشتی به دولتهای اشغالگر اعلام داشت با وجود آنکه ایران در جهت ابراز حسن نیت اقدام به ترک جنگ نمود ولی شهرهای ما توسط متفقن بمباران گردید . بنابراین انتظار دارد عملیات جنگی به طور کامل متوقف گردد.در ۱۵ شهریور۱۳۲۰متفقین طی یادداشتی درخواست تعطیل شدن سفارت خانه های آلمان  ،ایتالیا ،رومانی ومجارستان را دادندزیرا اقدامات آنان مظنون به نظر می رسید ولی ایران جواب مساعد به درخواست آنان نداد تا اینکه قوای متفقین در یک التیماتوم ۴۸ساعته از دولت ایران خواستند نسبت به تعطیلی سفارتخانه های مذکور اقدام ودر صورت عدم توجه به درخواست تهرا ن را به اشغال خود در خواهند آورد.

در۲۵شهریور ۱۳۲۰نیروهای متفقین به سوی تهران به حرکت درآمدندو در همین روز بود که رضاشاه از سلطنت، استعفا داد .

متن استعفای رضاه شاه چنین است:«نظر به اینکه من همه قوای خود را در این چند سال صرف امور کشور کرده و ناتوان شده ام ،حس می کنم که اینک وقت آن رسیده است که یک قوی و بنیه جوانتر به کارهای کشور که مراقبت دائم لازم دارد بپردازد….بنابراین امور سلطنت را به ولیعهد محمد رضا پهلوی جانشین خود تفویض کردم ».

رضاه شاه پس از استعفا عازم اصفهان گردید .در اصفهان تمام اموال خود اعم از منقول و غیر منقول ونقدینه به محمدرضاشاه هبه کرد و از طریق یزد و کرمان وارد بندر عباس شدو روز پنجم مهر ماه به وسیله یک کشتی به نام بندرا به اتفاق خانواده خود آبهای ایران را ترک کرد . چندی در جزیره موریس بود که در اثر اقدامات فرزندش به شهر ژوهانسبورگ که آب و هوای بهتری داشت انتقال داده شدو بالاخره در روز ۴مرداد ۱۳۲۳ ش در گذشت.

علی غلامرضایی ، استاد دانشگاه