مدیر کارگروه ملی زلزله و مخاطرات با بیان اینکه ۶۷ درصد مساحت ایران در زون با خطر بالا و ۹ درصد در زون مساحت کشور در زون با خطر بسیار بالای زلزله قرار دارد، گفت: در تهران نیز مساحت زیادی از محله‌های گلابدره، قیطریه، دربند، حصارک، دارآباد و فرحزاد که جزو بافت فرسوده هستند، در حریم گسل‌ها قرار دارند و در پهنه‌های گسلی انرژی زلزله در بالاترین حد خود است.

دکتر علی بیت‌اللهی گفت‌: بر اساس آمار سال ۱۳۹۵ جمعیت ایران ۷۹ میلیون و ۹۲۶ هزار و ۲۷۰ (حدود ۸۰ میلیون) نفر است که از این تعداد ۵۹ میلیون و ۱۴۶ هزار و ۸۴۷ نفر در مناطق شهری و ۲۰ میلیون و ۷۳۰ هزار و ۶۲۵ نفر در مناطق روستایی در مساحت یک میلیون و ۶۴۸ هزار کیلومتر مربعی زندگی می‌کنند.

وی تعداد شهرهای کشور را ۱۲۴۰ و تعداد آبادی‌های بالای ۴ نفر را بر اساس آمار ۱۳۹۵، حدود ۵۳ هزار و ۲۴ پارچه اعلام کرد و ادامه داد: جمعیت ۸۰ میلیونی ایران بر اساس آمار رسمی مرکز آمار ایران در ۲۲ میلیون و ۶۵۴ هزار و ۵۹۱ واحد مسکونی سکونت دارند که از این تعداد ۱۲ میلیون و ۹۸۱هزار و ۹۱۹ واحد از تیپ ساختمانی اسکلت‌دار و مابقی در حدود ۹ میلیون و ۶۱۸ هزار و ۶۱۱ واحد مسکونی از نوع فاقد اسکلت و بطور کلی فاقد استحکام لازم در برابر زلزله است.

بیت‌اللهی با بیان اینکه با تقسیم جمعیت بر تعداد واحد مسکونی به طور میانگین به عدد ۳.۵۲ نفر در واحد مسکونی می‌رسیم، ادامه داد: از این رو می‌توان گفت حداقل جمعیت ساکن در واحدهای فاقد اسکلت در کشور، حدود ۳۴ میلیون نفر است. این اعداد به خودی خود گویای ریسک بالای زلزله در ایران است و ضرورت اقدامات به‌سازی را آشکار می‌کند. شاید بتوان گفت که اگر طرح‌های عمران روستایی و طرح بازآفرینی شهری در کشور به یک امر مستمر مبدل شود، امکان تحول جدی در کاهش میزان ریسک لرزه‌ای کشور فراهم آید.

مدیر کارگروه ملی مخاطرات با اشاره به نقشه پهنه‌بندی خطر زلزله در ایران، خاطر نشان کرد: ویرایش چهارم و حاضر آیین‌نامه ۲۸۰۰ که آیین‌نامه لازم‌الاجرا در طراحی ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله در کشور است، در پیوست خود آخرین ویرایش نقشه پهنه‌بندی خطر زلزله را دارد که مهندسین، شتاب زلزله مبنای طراحی خود را به استناد آن انتخاب می‌کنند.

وی با بیان اینکه این نقشه، ایران را به چهار پهنه با خطر بسیار بالا، خطر بالا، متوسط و کم تقسیم کرده است، یادآور شد: تجربه زلزله‌های متعدد رخ داده در فلات ایران نشان داده است که ساختمان‌های بنا شده بر مبنای آیین‌نامه، آزمون موفقی را داشته‌اند و مسلم است که به مرور زمان نیز این نقشه و محتوای آیین‌نامه، تدقیق و تکمیل‌تر شده و می‌شود.

بیت‌اللهی مبنای تهیه نقشه پهنه‌بندی خطر زلزله را داده‌های شتاب‌نگاشتی دانست که توسط بیش از ۱۱۰۰ ایستگاه شتابنگاری در کشور با مسئولیت شبکه شتابنگاری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اداره می‌شود و اظهار کرد: بر این اساس ضرورت توسعه و به‌روز کردن ایستگاه‌های آن بطور ملموس حس می‌شود. بعضی از دستگاه‌های این شبکه قدیمی و فاقد امکان ارسال برخط اطلاعات هستند که این امر در موقع رخداد زلزله، کاستی بزرگی تلقی می‌شود.

به گفته وی، بر مبنای زون‌بندی نقشه خطر زلزله آیین‌نامه ۲۸۰۰ (آیین نامه ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله در ایران) حدود ۶۷ درصد از مساحت سرزمینی ایران، در زون با خطر بالا و نزدیک به ۹درصد مساحت کشور را پهنه با خطر بسیار بالای زلزله در بر می‌گیرد. از این میان تنها ۴.۵ درصد سرزمین ما، در پهنه با خطر کم واقع شده است که اغلب آن نیز مناطق کویری و فاقد جمعیت و آبادانی و یا بسیار تنک جمعیتی زندگی می‌کنند.

نقشه پهنه‌بندی خطر زلزله ایران

به گفته وی، جزئیات عددی پهنه خطر زلزله ایران به این شرح است:

وی با تاکید بر اینکه ۲۰۰ شهر از شهرهای ایران در زون با خطر بسیار بالای زلزله واقع شده‌اند که کلان شهرهایی مانند تهران، تبریز و کرج از جمله آنها است، خاطر نشان کرد: همچنین ۸۰۳ شهر نیز در پهنه با خطر بالای زلزله واقع هستند که معرف در معرض قرارگیری بالای جمعیتی ایران در برابر زلزله است و تنها ۱۱ شهر در زون با خطر زلزله کم قرار گرفته‌اند.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات مسکن یادآور شد: از میان ۵۳۰۲۴ آبادی تنها ۴۲۵ آبادی در محدوده خطر کم واقع هستند، ۵۹۳۱ آبادی در زون با خطر بسیار بالا و ۳۹۶۲۴ آبادی نیز در پهنه با خطر بالای زلزله پخش شده‌اند.

بیت‌اللهی با بیان اینکه تعداد کل جمعیت شهری واقع در زون با خطر بسیار بالا، حدود ۱۹ میلیون و ۲۵۵ هزار و در زون با خطر زلزله بالا جمعیت شهری حدود ۳۰ میلیون نفر است، ادامه داد: جمعیت روستایی ساکن در زون با خطر بسیار بالا حدود ۲ میلیون و ۷۵۸ هزار نفر و در پهنه با خطر بالای زلزله حدود ۱۴ میلیون و ۷۲۶ هزار نفر است.

وی اضافه کرد: به طور کلی از میان حدود جمعیتی ۸۰ میلیونی ایران (آمار ۱۳۹۵)، حدود ۶۶ میلیون و ۷۳۹ هزار نفر در پهنه‌های با خطر بسیار بالا و بالای زلزله (حدود ۸۳ درصد جمعیت) زندگی می‌کنند.

وی یادآور شد: نکته شایان توجه در پراکنش جمعیتی بر روی پهنه‌های خطر زلزله ایران، این است که هر چند زون با خطر بسیار بالای زلزله مساحتی نزدیک به ۹ درصد مساحت سرزمینی ایران را دارد، اما درصد جمعیت واقع در این زون ۲۷ درصد جمعیت کل کشور است.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اضافه کرد: حدود ۴ میلیون و ۸۳۰ هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت شهری در زون‌های با خطر بسیار بالا و بالا واقع شده است. در مناطق روستایی این عدد، بالغ بر ۳ میلیون و ۱۰۰ هزار واحد است. به عبارتی دیگر نزدیک به ۸ میلیون واحد مسکونی فاقد اسکلت در پهنه خطر بسیار بالا و بالا قرار دارند که پتانسیل آسیب‌پذیری به مراتب بالاتری را دارند.

به گفته وی، این امر بویژه در مناطق شهری و در کلانشهرها نمود بسیار با اهمیتی را به خود می‌گیرد؛ از این جهت که در بیشتر کلان شهرها، واحدهای مسکونی فاقد اسکلت در بافت‌های ناکارآمد و فرسوده قرار می‌گیرند، در این مناطق علاوه بر فاکتور عدم استحکام بنا، نفوذناپذیری محدوده ها نیز امر امداد و نجات را در هنگام رخداد زلزله با مشکلات عدیده همراه خواهد کرد که شایسته توجه ویژه است.

وی یادآور شد: به عنوان مثال بر اساس آمار تعداد واحدهای مسکونی شهر تهران اندکی بیش از ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار واحد تخمین زده می شود. از مجموع مساحت شهری تهران، ۳۲۶۸ هکتار آن طبق تعریف شورای عالی شهرسازی و معماری، به بافت فرسوده تعلق می گیرد که تقریبا ۵ درصد مساحت شهری را در بر می‌گیرد. در این مساحت حدود ۱۵ درصد مردم شهر تهران زندگی می‌کنند، جمعیت ساکن این بافت حدود یک میلیون و ۲۵۰ هزار نفر است که در ۲۶۲ هزار واحد مسکونی واقع در بافت فرسوده زندگی می‌کنند.

علاوه بر بافت فرسوده، بر اساس آمارهای موجود، حدود ۱۵ هزار هکتار بافت ناکارآمد در کلان‌شهر تهران وجود دارد که جمعیت ساکن در آن بالغ بر ۲ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر است که در بیش از ۶۳۵ هزار واحد مسکونی سکنی گزیده‌اند. نکته مهم دیگر، قرارگیری بسیاری از ساختمان‌ها در حریم گسل‌های لرزه‌زا در شهرها و مراکز جمعیتی است. مبرهن است که در پهنه‌های گسلی، انرژی زلزله در بالاترین حد خود بوده و تخریب، بدون تردید، در طول گسل‌ها شدیدتر است.

دبیر کارگروه مخاطرات، ابنیه و بافت فرسوده خاطر نشان کرد: در کلان‌شهر تهران، علاوه بر محله‌هایی مانند دارآباد، گلاب دره، فرحزاد، تجریش، قیطریه، دربند و حصارک که دربردارنده مساحت بیشتری از بافت‌های فرسوده واقع در حریم گسل‌های اصلی هستند، ساختمان‌های بلند مرتبه‌ای در حریم گسل‌های تهران وجود دارد که ریسک زلزله را به مراتب بالا برده است.

به گفته این محقق حوزه زلزله، تعداد ۱۰۱ پرونده برج‌های تهران بر اساس آمار موجود بر روی حریم گسل‌های اصلی، تعداد ۵۵ پرونده ساختمان بلند مرتبه در حریم گسل‌های متوسط و ۱۶ پرونده در حریم گسل‌های فرعی تشکیل شده است.

بیت‌اللهی ادامه داد: علاوه بر آن ۳ برج در معابر ۶ متری، ۲۴ برج در معابر ۶ تا ۱۰ متری و ۲۵۱ پرونده در معابر به پهنای ۱۰ تا ۱۲ متری واقع شده‌اند.

وی با تاکید بر نقش معابر در امدادرسانی و تخلیه اضطراری، یادآور شد: ارقام اعلام شده به خودی خود، وضعیت نابهنجار ریسک زلزله را در کشور نمایان می‌کند. تنها تجربه زلزله کرمانشاه کافی است تا بدانیم، عدم توجه جدی به مبانی کاهش خطرپذیری لرزه‌ای تا چه حد می‌تواند به ارکان اقتصاد کشور ضربه بزند.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات مسکن خاطرنشان کرد: وظیفه پژوهشگران حوزه ریسک و ارتقای تاب آوری این است که واقعیت‌ها را قبل از وقوع واقعه ذکر کنند و ذکر کنیم تا اقدامات جدی پیشگیرانه در کشور نهادینه شود و اطمینان داشته باشیم تخصیص بودجه برای کاهش ریسک زلزله، نماد بارز سرمایه‌گذاری ملی است.

وی با اشاره به تقدیم لایحه بودجه ۹۸ از سوی دولت به مجلس، تاکید کرد: لازم است بطور مشخص بودجه مناسب در اختیار وزارت راه و شهرسازی برای استمرار تعیین حریم گسل‌ها در محدوده‌های شهری و تعیین نوع ساخت و سازها و بازنگری طرح‌های جامع و تفصیلی شهری تخصیص یابد. این اقدام مشخص و قابل اندازه‌گیری نقش بارزی در کاهش ریسک زلزله خواهد داشت.

بیت اللهی با تاکید بر گنجانده شدن پهنه گسل‌ها و اولویت‌بندی بر مبنای ریسک لرزه‌ای در طرح‌های بازآفرینی شهری، اظهار کرد: علاوه بر آن پیشنهاد می‌شود امر نظارت بر ساخت و ساز، کیفیت مصالح ساختمانی و مکان‌یابی احداث بناهای مهم بسیار جدی تلقی شود و جا دارد که در این زمینه نمایندگان مجلس و هیات دولت، سرمایه‌گذاری کنند.

مناطق شهری واقع در زون‌های خطر زلزله در ایران