نگاهی به تحولات جمعیت روستایی و شهری ایران(۱۳۹۵-۱۳۳۵ )[۱ ] / علی رحیم پور سرشکه

همای گیلان: در سال های ( ۱۳۴۵-۱۳۳۵) رشد سالانه جمعیت معادل ۳/۱ (سه و یک دهم ) درصد بود و علت آن افزایش بهداشت و کنترل بیماری های واگیر دار از سال ۱۳۴۰ به بعد بود. در این دوره زاد و ولد زیاد و مرگ و میر کم بود، از این رو انفجار جمعیت رخ داد. در این دوره اصلاحات ارضی لازم ولی ناکافی اجرا شد که پیامد اینکار؛ رهانیدن کشاورزان از یوغ اربابان ستمگر بود. گسترش صنایع مونتاژ در شهر ها، تقاضا برای نیروی کار را افزایش داد که علی القاعده می بایست از روستاها تامین می شد. کم کم توازن و تعادل جمعیتی و اقتصادی شهر و روستا در روندی ۵۰ ساله به هم خورد و یک سویه شد .در کشورهای توسعه یافته؛ روستاها محل تولیدات کشاورزی و شهرها مکانی برای تولیدات صنعتی می باشد و مبادله متوازن این دو، بخش خدمات متوازن و معقولی را پدید آورده است. در این دوره، جمعیت روستایی ۱۳ میلیون نفر و جمعیت شهری ۶ میلیون نفر بود. بنابراین ؛ایران، روستا محور بود.

در سال های (۱۳۵۵-۱۳۴۵ ) پس از اصلاحات ارضی، جذابیت شهرنشینی و شعار فرزند کمتر و زندگی بهتر، متوسط رشد سالانه جمعیت در این دوره ۲/۷ (دو و هفت دهم )درصد شد که نسبت به دوره قبل ۰/۴در صد کاهش یافت. البته نکته قابل تامل این بود که جمعیت روستایی معادل ۱۶ میلیون نفر و جمعیت شهری ۱۰ میلیون نفر گشت و کم کم فاصله این دو کمتر شد. افزایش قیمت نفت از بشکه ای ۴ دلار به ۱۰ دلار!! درآمد ارزی ۱۰۰میلیارد دلاری را به همراه داشت و پیامد این کار واردات بیرویه محصولات کشاورزی و نظامی بود. کوچ فزاینده از روستاها به دلیل بی توجهی آگاهانه به روستاهای کل کشور بود. ۹۰ درصد روستاهای کشور از آب، برق و تلفن محروم بودند و این امر کوچندگی را تشدید می کرد. در سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۵ دو پدیده زاغه نشینی و اجاره نشینی در نقاط شهری و خصوصا در کلانشهرهای ایران شکل گرفت. افراد کوچنده به شهر در صورت نداشتن سواد و درآمد به زاغه ها، کپر ها و حلبی آبادها و… پناه می بردند که امروزه این ها را “حاشیه نشین ” می گویند. این حاشیه نشینی و اجاره نشینی در سال های بعد تشدید شد.
پیامد مدرنیسم در بخش هایی از کلانشهرها و آمد و شد کوچندگان و استقرار دانشگاه های معتبر در آنجا و پیدایش تضاد طبقاتی و دیده شدن این تضاد ها با چشم غیر مسلح، توقعات و انتظارات محرومین را تشدید کرد. مردم از خود می پرسیدند : چطور در کلانشهری مانند تهران سه طبقه متضاد در یک مساحت ۱۰۰۰ کیلومتر مربعی زندگی می کنند؟!بالاشهرنشین ها و پایین شهرنشین ها و خاکستر نشین زاغه ها و کپر ها. این تضادهای شدید و عمیق و عینی با چاشنی مذهب در هم آمیخت و هیکل اقتصادی و سیاسی و نظامی حکومت شاهنشاهی را منفجر کرد و پدیده انقلاب اسلامی شکل گرفت. در این دوره جمعیت روستایی ۱۸ میلیون نفر و جمعیت شهری ۱۶میلیون نفر می باشد.
در سال های (۱۳۶۵-۱۳۵۵ ) دو اتفاق بنیادین در فضای اجتماعی ایران رخ داد: ۱_ پیدایش انقلاب اسلامی ۲_ جنگ ایران و عراق.
پیدایش انقلاب؛ به شعار “فرزند کمتر و زندگی بهتر ” ضربه ای کاری زد و در سال اول انقلاب؛ خانوارها به نسبت تعداد فرزندانشان؛ وعده زمین مسکونی بیشتر را در کلانشهر ها می گرفتند.( طرح هادی خسرو شاهی در تهران ) عامل دیگر؛ نظریه ای که به (رونق بچه ) معروف است یعنی پیامد جنگ؛ افزایش موالید است! این امر در اروپا بعد از جنگ جهانی دوم هم اتفاق افتاد (Baby Boom) “رونق بچه”. از اینرو؛ متوسط رشد جمعیت در این دوره به ۳/۹ (سه و نه دهم )درصد رسید و دوباره بعد از ۲۰ سال انفجار جمعیت رخ داد. جمعیت روستایی در این دوره ۲۳ میلیون نفر و جمعیت شهری ۲۷ میلیون نفر است. به عبارت دقیق تر برای اولین بار، جمعیت شهری از روستایی ۴ میلیون نفر بیشتر شده است! که نمایانگر کوچ فزاینده از استان های جنگ زده و دیگر نقاط روستایی به نقاط شهری می باشد ! البته تراکم جمعیت در کلانشهرها مانند تهران و مشهد و اصفهان و…. بیشتر و بیشتر شد!
در سال های ( ۱۳۷۵-۱۳۶۵ ) جنگ پایان یافت و کوچ جنگ زدگان، مردم روستا ها و شهرهای کوچک به کلانشهر ها فزاینده شد. بطوریکه در این دوره جمعیت روستایی در همان سطح ۲۳ میلیون نفر ثابت ماند و لیکن؛ جمعیت شهری به مرز ۳۷ میلیون نفر رسید! و دولت به اصطلاح سازندگی هاشمی رفسنجانی رشد تورم ۵۰ درصدی را هم تجربه کرد که در تاریخ ۵۰ سال پیش از آن ایران، سابقه نداشت !فقط سال های ۱۳۲۱ و ۱۳۲۲ رشد تورم در ایران بالای ۱۰۰ درصد بوده است! بدهی خارجی ۳۰ تا۵۰ میلیارد دلاری ( روایت ها متفاوت است) را به یادگار گذاشت. البته آهنگ رشد جمعیت کاهش یافت و متوسط سالانه آن ۲ درصد شد. دوباره تنظیم خانواده در کتب درسی و رسانه های جمعی تبلیغ می شد!

علی رحیم پور سرشکه، دکتری اقتصاد