گلدسته ساغریسازان باز می گردد /مسجد ثبت ملی می شود

مهری شیرمحمدی
همای گیلان،  گلدسته ۱۴ متری مسجد ساغریسازان رشت که به دلیل آسیب در زلزله سال ۶۹ تخریب شده بود، توسط یکی از خیران رشتی ساخته و به این محل باز می گردد. اداره کل میراث فرهنگی نیز مقدمات ثبت مسجد را انجام داده است.
روزگاری نه چندان دور، مشخصه شهرهای دوره اسلامی، وجود مناره های مساجد بود. مناره های بلندی که هم به مسافران در پیدا کردن مسیر کمک می کرد و هم مناره مسجد هر شهری، سمبل همان شهر یا محله بود.
شهر رشت نیز از این قاعده مستثی نبود. اگرچه مناره های مساجد قدیمی رشت، ارتفاعی به بلندای مناره های مساجد اصفهان، تبریز و یزد نداشت، ولی هر محله ای با مسجد و مناره آن تشخص می یافت. اما از آن همه مناره های زیبا در محلات هفتگانه قدیمی رشت تنها مناره مسجد بادی اله باقی مانده است. هرچند مناره کوچک مسجد بادی ال  ه در خیابان مطهری، لابه لای آپارتمان های بلند گم شده است، ولی یک دهه پیش، به بهانه نوسازی مساجد بسیاری از این گلدسته های زیبا را در شهر رشت خراب کردند. امروز نه از مناره «مسجد چمارسرا» خبری است و نه از مناره «مسجد چله خانه». مناره زیبای مسجد ساغریسازان نیز بعد از زلزله تابستان ۱۳۶۹ منجیل، به بهانه رفع خطر بطور کامل تخریب شد.
محله ای با گلدسته ۱۴متری و کتیبه حاج علی شیروانی
یکی از این مناره های زیبا، مناره مسجد ساغریسازان معروف به «گلدسته» بود. سمبل این محله قدیمی رشت با همین مناره ۱۴متری و ماذنه سفال پوشش تشخص می یافت. گلدسته ای که اگرچه به دلیل سهل انگاری در مرمت نابود شد، ولی حالا قرار است به کمک یکی از مهندسان خیر همین محله، مناره مسجد گلدسته به محله ی ساغریسازان بازگردد.
بنا بر نوشته های «یاسنت لوئی رابینو»، کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، مناره مسجد گلدسته ساغریسازان کتیبه ای داشت که سال ساخت و بانی آن بر کتیبه مرمری حک شده بود. رابینو در کتاب «ولایت دارلمرز» خود در مورد کتیبه مناره مسجد ساغریسازان اینگونه می نویسد: « مناره مسجد ساغری سازان دارای کتیبه ای است که نشان می دهد در ربیع الثانی ۱۲۰۴(۱۷۸۹ میلادی) یا شاید ۱۲۴۰ هجری(۱۸۲۴ میلادی) به وسیله حاجی علی تاجر شیروانی ساخته شده است.»

وی صورت کتیبه بر گلدسته مسجد ساغریسازان را نیز بدین شرح نوشته است:« هوالله تعالی شانه العزیز وقف موبد نمود این گلدسته را خیر الحاج حاجی علی تاجر شیروانی بتاریخ شهر ربیع الثانی سنه با رس ئیل ۱۲۰۴تا ثواب آن در یوم لاینفع مال و لابنون الا من اتی الله بقلب سلیم عاید او گردد الهم اغفر له و لوالدیه بحرمت محمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین.»
مسجد ساغریسازان هنوز معماری بومی گیلان را حفظ کرده است. دیوارهای سفید، سقف لته پوش و شیروانی هایی که با سفال های قرمز پوشیده شده است. دکتر «منوچهر ستوده» نیز در کتاب «از آستارا تا استرآباد» نوشته است که مسجد ساغریسازان بعدها توسط سید رضی آقای سید رضی رودباری- امام مسجد- مرمت شده است. وی در مورد مشخصات این مسجد اینگونه می نویسد: «این مسجد به طول ۱۸متر و عرض ۶۰/۱۱ متر است. هشت فیلیپا در دور ردیف در صحن مسجد است. پایه فیلیپا ها پنج ردیف کاشی به ارتفاع ۹۵ سانتی متر دارد. محیط قسمت پایین فیلیپاها که هشت ضلعی و کاشیکاری است۲۶۰سانتیمتر است.ارتفاع کاشیکاری داخل محراب ۱۰۵سانتیمتر و ارتفاع کاشیکاری از ازاره مسجد ۸۰سانتیمتر است.
محرابی دارد که با خاط بسیار بدی بسمله و آیه نور و صلوات بر رسول خدا و آل او و نام های پنج تن و نصر من الله و فتح قریب را گچ بری کرده اند.»
دکتر ستوده که دهه ۱۳۴۰ از مسجد ساغریسازان دیدن کرده بود، یادآور می شود که بخشی از کتیبه مسجد گلدسته که به خط نستعلیق از چپ به راست آیه نور را نوشته، فعلا زیر سیمان کاری رفته است؛ «کتیبه گلدسته مسجد بر سنگ مرمر سفیدی به ابعاد ۳۰در۴۰ سانتی متر در بدنه گلدسته در میان سیمان کاری نصب است» خوشبختانه وی دو تصویر عمودی و افقی از گلدسته این مسجد در کتاب خود چاپ کرده که منبع خوبی برای احیای گلدسته می تواند باشد.
زلزله منجیل و تخریب کامل گلدسته مسجد به بهانه رفع خطر
بعد از زلزله تابستان سال ۱۳۶۹، گلدسته مسجد ساغریسازان ترک برداشت و اهالی این محله از مسئولان شهر خواستار رفع خطر از این بنای آجری ۱۴متری شدند. ولی از آنجا که در مدیریت این شهر راحت ترین کار، پاک کردن صورت مساله است، مناره مسجد ساغریسازان بطور کامل تخریب و به خاطره ها پیوست و تنها عکس آن در منابع تاریخی یافت می شد.

در این میان چه بر سر کتیبه سنگی مناره آمد؟ سید مهدی میرصالحی، یکی از کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری گیلان در این باره می گوید: در زمان تخریب بنده مسئول انتقال کتیبه مناره مسجد گلدسته به موزه رشت بودم . و در زمان انتقال متن کتیبه را به درستی قرائت و متوجه شدم تاریخ ضبط شده در کتاب رابینو اشتباه است.
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی می افزاید: « رابینو تاریخ کتیبه را ۱۲۰۴ نوشته که درست آن تاریخ ۱۲۴۶ می باشد و کلمه الطیبین را نیز جا انداخته بود .سال نیز به هجری قمری است.»
مسجد ساغریسازان ثبت ملی می شود
اگرچه این مسجد قدیمی و زیبا که معماری بومی خود را در قدیمی ترین محله رشت حفظ کرده، ولی در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت نشده است. سید مهدی میرصالحی، دباره ضرورت حفظ بنای این مسجد می گوید: پرونده ثبتی این بنا شامل ساخت سال، ویژگی های معماری و شرح اثر و پلان آماده شده و برای بررسی و ثبت در فهرست بناهای میراثی کشور به سازمان میراث فرهنگی ارسال شده است.
وی همچنین از اعطای مجوز از سوی سازمان میراث فرهنگی به منظور نوسازی مناره مسجد گلدسته خبر داد.
خیری که گلدسته ساغریسازان را احیا می کند
محسن قطب زاده، شهروندی است که خاطرات کودکی خود را در محله ساغریسازان به یاد دارد. این مهندس معمار که هزینه احیای گلدسته مسجد ساغریسازان را تقبل نموده، در این باره می گوید: من خودم بچه محله ساغریسازان هستم، ۶۸سال سن دارم و از کودکی با مسجد ساغریسازان خاطره دارم. اصلا ساغریسازان بنام گلدسته این مسجد معروف بود. من هم خواستم با احیای این گلدسته باقیات و صالحاتی برای خود داشته باشم.
مدیرعامل شرکت ساختمانی آق، با اشاره به کندی در اجرای پروژه تصریح می کند: اداره کل میراث فرهنگی گیلان در اعطای مجوز برای ساخت گلدسته تاخیر داشت. البته سازه آهنی برای ارتفاع ۱۴متری مناره مسجد ساخته شده است و قرار است با همان پی و قطر و ارتفاع و شناژبندی مستحکم گلدسته از نو ساخته شود. ولی اداره کل میراث فرهنگی گیلان همکاری نمی کند. بنده تلاش دارم از مصالح با کیفیت در بنا استفاده کنم و سازه ای بسازم که دوباره در اثر زلزله تخریب نشود اما سازمان میراث فرهنگی بنده را به سمت شرکت هایی برای خرید مصالح سوق می دهد که هرچند تولید کننده آجرهای ویژه مرمت هستند ولی از نظر من کیفیت و استحکام لازم را ندارند. زیرا گلدسته باید از نو ساخته شود نه اینکه مرمت گردد.
قطب زاده ابراز می دارد: استفاده از آجرهایی به فرم قدیمی اگر استحکام لازم را نداشته باشد، در ارتفاع ۱۴متر و در بارندگی های شدید رشت دچار خوردگی می شود.
وی ضمن ابراز خرسندی از همکاری های دفتر فنی استانداری، تصریح می کند: با وساطت دفتر فنی استانداری، قرار شد آجر با کیفیت از تهران خریداری شود تا در ارتفاع ۱۴متری مناره آجری دچار خوردگی و فرسایش نشود. ضمن اینکه بنا دارم دامنه و سفال بالای گلدسته را نیز به همان شکل قدیمی از نو بازسازی کنم.
وی در مورد کتیبه این مناره نیز می گوید: اگر امکان بازگردان کتیبه اصلی به مناره نباشد، یک کتیبه از جنس سنگ مرمر به همان شکل و با همان محتویات و آیه نور ساخته و در مناره جا نمایی می کند.
مدتی است ساکنان ساغریسازان، شاهد سازه آهنی هستند که به ارتفاع ۱۴متر در جوار مسجد ساغریسازان قد برافراشته است. حالا باید دید، تصویر گلدسته ای که دکتر منوچهر ستوده در کتاب خود منتشر کرده است، چه زمانی به محله ساغریسازان باز می گردد.
منبع: خبرگزاری مهر