جامعه ملل چه سازمانی بود و چه سرنوشتی داشت؟!

جامعه ملل چه سازمانی بود و چه سرنوشتی داشت؟!

یادداشت از امیـرحسین تقی زاده/ دانشجوی علوم سیاسی✏

جامعه ملل یک سازمان بین المللی بود که بعد از اتمام جنگ جهانی اول به منظور تامین امنیت در بین کشور های جهان و جلوگیری از یک جنگ فراگیر مانند جنگ جهانی در جریان کنفرانس صلح پاریس تاسیس شد .
مقر جامعه ملل در شهر ژنو سوییس بوده است، سازمان مذکور دارای ۴۴ عضو ، یک دبیرخانه ، مجمع عمومی و شورا بوده و چهار عضو ثابت داشته است که عبارت اند از : ژاپن ، بریتانیا ، فرانسه و ایتالیا که البته اتفاقاتی که ژاپن و ایتالیا رقم میزنند جامعه ملل را بیش از پیش در موضع ضعف قرار میدهد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
سازمان بین المللی مذکور دارای یک اساسنامه به نام میثاق جامعه ملل بود .
تعدادی از مواد جالب توجه میثاق مذکور :
ماده۱۱ و ۱۶: در مواد نام برده به نوعی بر مفهوم امنیت دسته جمعی تاکید شده است یعنی اگر از بین کشورهای عضو یک نفر مورد حمله قرار بگیرد بقیه کشورها باید از او دفاع کنند البته نکته مهم در این جا این است که جامعه ملل فاقد توانایی نظامی بوده است و منظور سازمان مذکور از راهکارهای پیشنهادی اش صرفا اقتصادی ، قطع روابط و  تحریم دولت متجاوز بوده است .
ماده۱۲: کشورهای عضو اختلافات خود را از طریق داوری و با چارچوب های قضایی و قانونی پیگیری کنند .
در واقع برخی از مواد میثاق جامعه ملل و حتی هدف اصلی از تاسیس این سازمان را میتوان پیش از تاسیس آن یعنی سال ۱۹۱۸ در پیشنهادات آقای وودرو ویلسون معروف به اعلامیه چهارده ماده ای ایشان جست و جو نمود ، رییس جمهور وقت آمریکا آقای ویلسون با ارائه پیشنهادات خویش در پِی ایجاد آینده ای متفاوت و سوق دادن نظم جهانی به وضعیتی صلح آمیز بوده است .
پیشنهادات آقای ویلسون نیز ریشه در رشته روابط بین الملل و آرمان گرایان (لیبرالیست های در روابط بین الملل) دارد .
بعد از جنگ جهانی اول سوالاتی پیرامون چرایی جنگ و علل آن و راه هایی برای جلوگیری از آن بوجود آمد که به تاسیس رشته مذکور انجامید که در ابتدا فقط حقوق و سازمان های بین المللی در آن تدریس میشد .
همانطور که گفته شد مهمترین هدف سازمان و مهمترین علت برای ایجاد آن جلوگیری از جنگ های فراگیر و جهانی ، حفظ صلح  و داوری و حکمیت در بین کشور ها بوده است که راهکارهای مختلفی برای رسیدن به آن در میثاق جامعه ملل ذکر شده است به عنوان مثال در ماده۸ کاهش تسلیحات نظامی را به عنوان یکی از راه های دست یافتن به صلح ذکر میکند و خاطرنشان میسازد که کشورهای عضو باید تمام اطلاعات مربوط به تسلیحاتی که تولید میکنند را _ حتی در شرکت های خصوصی_ در اختیار یکدیگر قرار داده و دست جامعه ملل را در کنترل و برخورد با شرکت های خصوصی تولید تسلیحات باز بگذارند .
طبق ماده ۹ میثاق نیز شورای اجرایی جامعه ملل مسئولیت به انجام رساندن کارخواسته های ماده ۸ را بر عهده دارد.
البته مواد ذکر شده در میثاق فقط برای کشورهای عضو موضوعیت ندارد بلکه کشورهای غیر عضو را نیز دربرمیگیرد با این تفاوت که از کشورهای غیر عضو دعوت به اعمال خواسته شده انجام میشود ولی برای کشورهای عضو عمل به مواد مذبور ضرورت دارد هرچند که ضمانت عملی قوی و قابل توجهی برای آن در نظر گرفته نشده بود.
نکته قابل توجه درمورد میثاق این است که مواد موجود در میثاق هیچ تداخلی با منافع آمریکا ندارد زیرا هم با تجارت آزاد موافق است و هم با دکترین مونروئه موافق بوده و دکترین مذکور را راهی برای ایجاد صلح میبیند در واقع منظور این است که میشود اینگونه نیز دریافت که دکترین مونروئه راه و تفسیری برای ایجاد حیات خلوت و فضای حیاتی ایالات متحده میشود و نه ایجاد خالصانه صلح جهانی.
یکی دیگر از راهکارهای ایجاد صلح در ماده ۲۲ گفته شده است که بعد از فروپاشی امپراطوری هایی مانند عثمانی کشورهای عضو جامعه ملل میتوانند به نمایندگی از جامعه ملل به اداره سرزمین های جدا شده تا زمانی که خود اقوام آنجا بتوانند سرزمین خود را اداره کنند بپردازند ، البته که ماده مذکور چیزی جز مشروعیت بخشیدن به شکل جدیدی از استعمار نبوده و مشکلات آن را در وضعیت فعلی عراق ، لبنان و بطور کلی خاورمیانه مشاهده میکنیم .
در کل ماده مذکور کاملا برخلاف یکی از پیشنهادات ویلسون مبنی بر حق استقلال ملت های مختلف بوده است .

بصورت مختصر میتوان گفت جامعه ملل علی رغم تجربه ماه عسل خود در جریان معاده بریان _ کلوگ در سال های ۱۹۲۵ الی ۱۹۲۹ ولی در پایان نتوانست به مهمترین هدف خود یعنی جلوگیری از جنگ نائل شود و جنگ جهانی دوم بوقوع پیوست ، بعد از اتمام جنگ نیز به همین خاطر منحل شد و سازمان ملل متحد جایگزین آن شد ولی چیزی که در اینجا اهمیت دارد چرایی این اتفاق است یعنی چرا جامعه ملل منحل شد؟ بخاطر نرسیدن به اهداف خود ، چرا به اهداف خود نرسید؟
طراحی غلط سیستم بین الملل _ مانند ماده ۲۲ میثاق_ و عدم توجه به توازن قوا بوده است .
ضعف ساختاری که جامعه ملل درگیرش بود و عدم توانایی واکنش نظامی به تهاجمات دولت های متجاوز باعث شد جامعه ملل نتواند در قبال حمله ایتالیا به حبشه و بمباران بخشی از یونان ، تجاوز ژاپن به چین و دست درازی شوروی به فنلاند کاری از پیش ببرد از طرفی آمریکا که بانی اصلی ایجاد جامعه ملل بود با عدم عضویت در آن ضربه سختی به آن وارد کرد که در ادامه با خروج برزیل ، ایتالیا ، ژاپن و اخراج شوروی اعتبار و اراده جامعه ملل بیش از پیش خدشه دار شد .
البته برخلاف مشکلاتی که جامعه ملل داشت نمیتوان آن را سازمانی یکسره شکست خورده و فاقد کارایی و کارآمدی دانست در اصل جامعه ملل قسمتی از مسیر تکامل تاریخی انسان برای گذار از تهاجم و ستیز به صلح و گفت و گو بود هرچند که به شکست انجامید ولی این راه به بن بست نرسید و با ایجاد سازمان ملل ادامه پیدا کرد البته که سازمان ملل نیز در کار خود چندان موفق نبوده و مانع جنگ های مختلف مانند جنگ بوسنی ، غزه ، اوکراین ، کودتاهای در کشور های آفریقایی و مشکلاتی از این دست نشده است که این مهم نشان دهنده اهمیت و اولویت داشتن اراده سیاسی کشور ها و قدرت های بزرگ نسبت به قوانین بین المللی و صلح است .

انتهای پیام/ همای خبـر (گیلان)