ولنتاین جشنی محبوب با ریشه ایرانی/محمدتقی یونسی استاددانشگاه آزاد رشت

اختصاصی همای گیلان:چندسالی است-بویژه بعداز ۱۳۸۹ش به بعد-درروز ۲۵بهمن ماه برابربا ۱۴فوریه در ایران عزیز،جشن ولنتاین(عشاق یا عشق ورزی )رواج یافته است وبرخی از مردم وبویژه دختران وپسران جوان با اهدای :گل سرخ ،عروسک ،شکلات ،کارت ،نیم قلب و…آن را گرامی می دارندودامنه این جشن رو به افزایش است،بسیاری از افراد از پیشینه تاریخی این جشن در غرب،وام گیری آن از سنت دیر پای ایران واز آن مهم تراز فلسفه ،کارکرد وهویت تاریخی این جشن در ایران باستان اطلاعاتی ندارند وشاید نمی دانند که این جشن ریشه ایی کاملا ایرانی دارد وبه یکی از بزرگترین ومحبوب ترین جشن باستانی ماایرانی ها باز می گردد ،ومانند جشن کریسمس از آبشخور ایرانی سودجسته است،نگارنده دراین نوشتاردر سه بخش:
۱.واژه ومفهوم عشق
۲.پیشینه ولنتاین در غرب
۳.جشن سپندارمذگان خاستگاه ولنتاین
به طور موجزبه سیرتاریخی واجتماعی ولنتاین می پردازد.

ا.واژه ومفهوم عشق
عشق واژه ایی ایرانی است واز iska زبان اوستایی به معنی :خواهش ،گرایش وخواستن مشتق شده است-فردوسی هم که کوشید پاسدار زبان وفرهنگ ایران باشد،بارهادر شاهنامه از واژه عشق استفاده کرداست -در قران مجید این واژه به کار نرفت وکلمه حب ومشتقات آن در قران ذکر شده است،امروزه نیز در زبان عربی واژه عشق کاربرد چندانی ندارد.
به رغم کاربردفراوان این واژه ،تعریف آن مشکل است،ودر مقابل نفرت وتنفر به کار می رود،بیشترین دلالت عشق به رابطه دونفر -حقیقی وغیرآن -باز می گردد،ازعشق تعاریف مختلفی شده است :لذتی مثبت که موضوع آن زیبایی است،افراط در دوست داشتن ومحبت تام،علاقه شدید با انس قلبی وهمچنین :نوعی احساس عمیق وعاطفه در فردی دیگر یا دیگران،مولوی توسع معنایی عشق را این گونه بیان کرد :
هرچه گویم عشق را شرح وبیان /
چون به عشق آیم خجل باشم از آن
اودایره نفوذ واثرگذاری عشق را نیز ژرف دانسته است :
مرده بدم زنده شدم،گریه بدم خنده شدم/
دولت عشق آمدومن دولت پاینده شدم
عشق را به گونه های گوناگون تقسیم کرده اند:
۱.عشق مجازی وحقیقی
۲.طبعی ،روحانی والهی
۳.رمانتیک،مذهبی،عرفانی،خانوادگی،اجتماعی ،افلاطونی و….
درکتب لغت،ریشه عشق را به گیاه عشقه نسبت داده اند،گیاهی به نام لبلاب که وقتی به درختی می پیچد،آن را خشک می کند،درعشق صوری نیز ،عنصرعشق درخت جسم عاشق را نحیف وزردرنگ می کند.
گرچه تفسیرزبان روشنگراست /
لیک عشق بی زبان روشنتراست
عشق یکی از پربسامدترین واژه ها درزبان وادبیات فارسی است،که در ادبیات عرفانی هم دست مایه عارفان شاعر وشاعران عارف بزرگی شده است وانان ازاین واژه برای انتقال مفاهیم بنیادی عرفان اسلامی سود جسته اند:
به جهان خرم ازانم که جهان خرم ازاوست/
عاشقم بر همه عالم که همه عالم ازاوست
تجلی واژه عشق در عرفای قرون اولیه به قدری وسیع است که عده ای ازآن ها، هدف آفرینش را عشق دانسته اند،ومدعی وحدت مفاهیم :عشق ،عاشق ومعشوق وخلق ،خالق ومخلوق وعلم ،عالم ومعلوم شدند .
پیامبر اکرم (ص) فرمودند :”اللهم لا تکلنی طرفه عین ابدا” وامام علی (ع) متذکرشدند :اگر همه پرده ها کنار روند بر یقین من افزوده نمی شودویا :من باهمان چشمانی خداوند را می بینم که خداوند با آن چشمان مرا می نگرد که یاداور حدیث قدسی است که در شان انسان های متصل ومتصف به حضرت حق بیان شده است “:کنت له سمعا وبصرا ویدا ومویدا .”
درمجموع عشق الهی ،انسان را از ناسوت وعالم خاکی ،لاهوتی وآن جهانی می کندوحتی لحظه ایی اوراازیاد وذکر خدا دور نمی سازد واودرهرزمان ومکان ،مستغرق در خداست ودر عالم لازمانی ولا مکانی سیر می کند،نکته کلیدی این است که حتی عشق زمینی ومجازی نیز می تواند پل ووسیله ای برای رسیدن به حق باشد.
۲. پیشینه جشن ولنتاین درغرب
باافسانه آمیخته است درغرب ازسه قدیس سخن می گویندکه در راه عشق باصطلاح به شهادت رسیده اندومشهورترین روایت چنین است.
در قرن سوم میلادی وهم زمان باآغاز شاهنشاهی ساسانیان ،مارکوس اورلیوس والدیوس کلودیوس دوم (۲۷۰-۲۱۴م)به مدت دوسال(۲۷۰-۲۶۸م) امپراتور روم غربی بود،بزرگترین دستاورد حکومت دوساله اش،شکست دادن قوم متجاوز گوت ها در ۲۶۹ م به شمار می رودوبه همین دلیل ملقب به گوتیگوس است،اولویت اصلی حکومتش جنگ بود،کلودیوس اعتقادداشت جوانان مجرد نسبت به افراد متاهل درمیدان مبارزه جسارت وشجاعت بیشتری به خرج می دهند،به همین دلیل او،ازدواج راممنوع کرده بود تا قدرت نظامی کشور را افزایش دهد،در معبد نزدیک قصرامپراطور،سنت والنتین یا والنتیوس مقدس زندگی می کرد،اومی دانست عشق آمدنی است وآموختنی نیست وخواه ناخوانا عده ای در چنبره عشق گرفتار می شوند وازدواج راهی برای تعالی انسان ودوری از انحراف است ،والنتین پنهانی وبه دور از چشم کارگزاران حکومت ،پیوند ازدواج را بین زوج های جوان برقرار می ساخت ودرنهایت به همین جرم ،بازداشت ودر فوریه ۱۴سال ۲۶۹ یا۲۷۰ اعدام شد.
جشن ولنتاین ظاهرا به روز کشته شدن ویا خاکسپاری اومربوط می شود،بعدها والنتین نماد شهادت وفدایی عشق وامپراطور کلودیوس نماد ستمکاری معروف گردیدند .
حوادث ایام زندانی والنتین متفاوت روایت شده است،یکی از روایت ها که به نظرمی رسد از وثاقت تاریخی فراوانی برخوردارنیست -ولی شهرت دارد -چنین است :والنتین در زندان عاشق دختر زندانبانش شد ویک بار همراه با هدیه ای که برای معشوقه اش فرستاد ،این جمله را نوشت :from your valentine به نظر می رسد حمایت رسمی وگسترده ازاین اقدام انسانی والنتین بلافاصله صورت نگرفت،مطرح است در
سال۴۹۸م پاپ ژلازیوس یکم برای مقابله وتعدیل جشن لوپرکالیاوبه منظور مسیحی سازی آن سنت دیر پا،جشن ولنتاین را بر پاداشت وبا حمایت رسمی دستگاه وسیع تبلیغی کلیسا به گسترش ان دادند،این جشن به تدریج بسط یافت ،به گونه ایی که در فاصله قرن های هفدهم تا نوزدهم میلادی،والنتین یکی از محبوب ترین شخصیت ها در کشورهای غربی به شمار می رفت وسپس دامنه آن به کشورهای دیگرجهان ازجمله ایران تسریع یافت.
جشن لوپرکالیا(جشن گرگ)جشن بسیار باستانی در روم -احتمالا بیش از میلاد مسیح (ع)-بود که در فاصله روزهای ۱۵-۱۳ فوریه برگزار می شد،این جشن برای احترام به لوپا،ماده گرگی که کودکان یتیم رومولوس ورولوس رانجات داد -آن ها بعداشهر روم را بنا کردند-برگزار می گردید.
هدف جشن،تزکیه شهراز ارواح خبیث وسلامت وباروری زنان بود،دراین جشن جوانان نجیب زاده وکلانترها،عریان در شهر حرکت می کردند وافرادی را که درمسیر آنان حضور می یافتند ،باتسمه های پراز پشم شلاق می زدند ،نکته مهم این بود که بسیاری از زنان تعمدا خودرا در مسیر حرکت کلانترها ونجیب زادگان قرار می دادند تا شلاق به آن ها اصابت کند،مردم بر این باور بودند که ضربه شلاق برای زنان تسریع زایمان وزایمان راحت را درپی خواهد داشت وبرای زنان غیر حامله نیز باروری آنان را موجب می گردد!
هم چنین دراین جشن دختران جوان،نام خودرا برروی تکه کاغذی می نوشتند وآن را درون جعبه قرار می دادند،وسپس پسران جوان دست در جعبه کرده وبه طورتصادفی کاغذی را بر می داشتندوبا دختری که اسمش، روی کاغذنوشته شده بود ،رابطه عاشقانه ودوستانه برقرار می کردند !وفقط اندکی ازاین دوستی هابه ازدواج منجر می گردید .
قدیمی ترین یادبود ولنتاین ،به چارلز دوک اورلئان باز می گردد ،اوبعداز شکست در جنگ اگینگورت در لندن زندانی شد وقبل ازاعدام در ۱۴۱۵ م نامه ایی شاعرانه برای معشوقه اش نوشت که دستنویس آن در کتابخانه بریتانیا نگهداری می شود ،ودر ۱۶۶۰م چارلزدوم ،امپراطور انگلستان دستور داد به مناسبت جشن ولنتاین کارت تبریک چاپ ومنتشر می کنند ،این امر به تدریج به سایر مناطق جهان گسترش یافت واینک دربسیاری از کشورهاانتشارکارت ونظیر ان رواج دارد .
۳.جشن سپندارمذگان

خاستگاه جشن ولنتاین
درایران باستان جشن های گوناگون شادی بخش ،ملی ومذهبی وجودداشت ،دوجشن مهرگان در شانزدهم مهر وجشن اسفندگان -که به نام سپندارمذگان خوانده می شد -در روز پنجم اسفند را پیشینه تاریخی جشن ولنتاین معرفی کرده اند،نگارنده براین باوراست که جشن سپندارمذگان ،ریشه جشن ولنتاین است .
درایران باستان هرسال ۳۶۰روز داشت ودارای ۱۲ماه سی روزه بود ،امروزه ،برای تمییز روزهای ماه ،آن ها را باعدد متمایز می کنیم ،در گذشته برای روزهای سی گانه ماه ،نام های جداگانه ایی در نظر گرفته بودند،که در ۱۲ماه سال تکرار می شد ،به عنوان مثال روزهای اول تا هفتم هرماه را به ترتیب :هرمز ،بهمن ،اردیبهشت ،شهریور ،اسفند ،خردادومرداد نامگذاری کرده بودند ،دربین نام های سی روز ماه ،نام ۱۲ روز سال هم وجودداشت که در صورت تلاقی نام روز وماه وبا افزودن پسوند “گان “ان را جشن می گرفتند ،ازاین جهت بواسطه تلازم روز اسفند در ماه اسفند ،جشن اسفندگان یا سپندارمذگان برگزار می گردید.
سپندارمذگان ،یکی از بزرگترین ،محبوب ترین وگسترده ترین جشن های ملی ایرانیان بود ،افسوس که فراموش شده است وجوانان به مدل ونسخه غربی ان روی اورده اند ،ابوریحان بیرونی در “اثارالباقیه “این جشن را عید زنان نامیده است ویاد اور شد که :در این روز مردان به زنان هدیه می دادندوبه همین جهت نام دیگرجشن مزدگیران بود. زن در ایران باستان مقامی بلند داشت ،در سپندارمذگان ،زنان -مادران ودختران -با پوشیدن لباس های ار استه وپاکیزه ،به ارایش چهره می پرداختند واین ارایش بیرونی ،صفای درونی وتهذیب نفس آنان را در پی داشت .به نظر می رسد مردان نیز می کوشیدند تا بهترین وشایسته ترین هدیه را به زنان تقدیم دارند ،این نکته حایز اهمیت است که در روز جشن ،مردان با اشتیاق تمام وظایف درون منزل :پخت وپز ،پذیرایی ،شتتشوونظافت را انجام میدادند تا شاید بتوانند درصدبسیارکمی از خدمات صادقانه ،مستمر وبی ادعای زنان را پاس داشته وبدین سان لطافت روح انان را پاسخ گفته باشند.
دراین روز ،مردم دانه های انار را به یکدیگر می کوبیدند وتصور شان این بود که اب انار به مثابه پادزهر انان را از نیش عقرب وسایر حیوانات گزنده محافظت می کند ،هم چنین در این روز انار خشک ،گردو وکشمش می خوردند تادر مقابل امراض مصون بمانند وخود را برای برگزاری جشن نوروز وتدارک مقدمات ان اماده نمایند.
یکی دیگراز نام های جشن سپندارمذکان ،مردگیران بود،شاید باور وپذیرش این سخن سخت باشد که بیش از هزارو چندصدسال قبل ،ودر چنین روزی ،به دختران حق انتخاب وازادی عمل در انتخاب شوهر داده می شد وبه نوعی دموکراسی واحترام به نظر دیگران -حتی عضوی کوچک تر -در محیط بسته خانواده تمرین می شد ،دراین روز ،دختران باآزادی کامل -والبته با رعایت همه حرمت ها -شوهر خویش را بر می گزیدند .این امر می رساند که انتخاب همسر در روز جشن سپندار مذگان ،خوش یمن ومبارک تلقی می گردید.
درمجموع، ازدیرباز تعامل ودادوستد فرهنگی وتمدنی بین کشورها وجودداشت وجشن سپندارمذگان مانند جشن یلدا ازایران به غرب کوچ کرد ،همان طور که برخی از نمادهای تمدنی وفرهنگی ازغرب در ایران رواج یافتند.