بازآفرینی قدیمی‌ترین میدان رشت/«سبزه میدان» به دهه ۴۰ باز می‌گردد

همای گیلان: برعکس عصرها  که پاتوق بازنشسته‌ها است، هنگام  آفتاب دم صبح، تنها رهگذران را در «سبزه میدان» رشت می‌بینی و کبوتران، که همیشه زیر درختان تنومند آزاد و انبه، تجمع می‌کنند.
نیمکت‌های سبزه میدان سال‌ها است میزبان پیرمردها و پیرزن‌ها و شنونده خاطرات تاریخ پرفراز و نشیب رشت بوده است؛ از نطق میرزا تا سربریده‌اش، فرار گسترده رشتی‌ها از آتش توپ‌های روس و انگلیس که در کمتر از دو ماه جمعیت شهر به نصف رسید، اعلام جمهوریت قیام جنگل توسط میرزا کوچک خان و… تنها بخش گذرایی از خاطراتی است که «سبزه میدان» به خود دیده است.
همچنین در سال‌هایی که به واسطه سرکوب نهضت جنگل خفقانی شدید در رشت ایجاد شده بود، تنها «سبزه میدان» گوش شنوایی داشت برای نجوای این حوادث تلخ.
یکی از اعضای کمیسیون فرهنگی شورای شهر رشت درباره هویت تاریخی سبزه میدان می‌گوید: در بسیاری از شهرها، در شهر نشینی مدرن ایجاد سبزه میدان‌ها اجرایی شد، اما تفاوت باغ  رشت، وقوع یکی اتفاق تاریخی مهم در آن است و آن اعلام «اولین جمهوری آسیایی»، توسط میرزا کوچک خان جنگلی است.
رضا رسولی تاکید می‌کند: وقتی جنبش جنگل به ثمر رسید، میرزا کوچک خان ضمن بازگشت از جنگل‌های غرب، اولین نطق خود را در این باغ انجام داد و اعلام جمهوری کرد و این اتفاق وجه تمایز «سبزه میدان» رشت با سایر موارد مشابه در کشور است.

ثبت ملی قدیمی ترین میدان رشت در سال ۹۰
سبزه میدان، از معدود میدان های شهری است که در توسعه شهری ابعادش تغییر نیافته، بهار سال ۱۳۹۰و در یک اقدام غیر منتظره، شهردار وقت در حال کاهش ابعاد میدان بود تا به محدوده خیابان اضافه کند که خوشبختانه، سازمان میراث فرهنگی استان مانع از اجرای آن شد. این حرکت نسنجیده منجر به یک اتفاق فرهنگی خوب شد و سازمان میراث فرهنگی بلافاصله اقدام به ثبت ملی سبزه میدان در فهرست مکان های میراثی کشور کرد.
البته میدانی که پیشینه ساختش به دوره ناصرالدین شاه قاجار می رسد؛ می باید زودتر ثبت ملی می شد. ولی بالاخره تلاش میراث در بیست و چهارم خرداد ماه سال ۱۳۹۰ به ثمر رسید این میدان به شماره ۳۰۲۶۱ جزو فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.

سبزه میدان توسط چه کسی ساخته شد؟

جهانگیر سرتیپ پور، (شهردار منتخب ۱۳۳۰ شمسی) در کتاب نام ها و نامدارهای گیلان، ساخت این میدان را به «محمد ولی خان تنکابنی» معروف به «نصرالسلطنه» نسبت می دهد، ولی در حقیقت این میدان توسط «میرزا قاسم خان والی» ساخته و بعدها توسط نصرالسلطنه بازپیرایی شد.
قاسم خان والی در زمان محمد شاه قاجار وارد دربار و در زمان ناصرالدین شاه به کنسولگری تفلیس گماشته شد. وی پس از مدتی به همراه عباسقلی خان نوری برای تبریک جلوس تزار الکساندر دوم به روسیه رفت و اولین سمت قاسم خان والی بعد از اقامت هشت ساله اش در روسیه، پذیرفتن حکومت گیلان بود.
یک پژوهشگر تاریخ رشت درباره احداث کننده «سبزه میدان» می گوید: گیلان همواره ترمینال تردد روس و انگلیس بود و به دلیل وجود تجارت خانه های متعدد، ناصرالدین شاه کسانی را به عنوان حاکم این منطقه انتخاب می کرد که از کارکنان وزارت خارجه بوده و دست کم زبان روسی بلد باشند. البته در آن زمان وزارت خارجه نبود ولی تشکیلاتی  مربوط به نمایندگان ایران در خارج از کشور داشتیم. یکی از دلایل انتخاب قاسم خان برای حکمرانی گیلان، حضور هشت ساله اش در روسیه بود.
روبرت واهانیان می افزاید: قاسم خان والی یک شخصیت اروپا دیده تمام عیار بود حضورش در سن پطرزبورگ آن زمان- که مهد انواع هنرهای اروپایی بخصوص معماری بود- در نگرش قاسم خان تاثیر بسزایی داشت و وقتی حکمران گیلان شد، مصدر بسیاری از عمران و آبادانی ها نه تنها در رشت بلکه در کل گیلان شد.
وی تصریح می کند: اولین اقدام عمرانی قاسم خان در رشت، ساخت محلی برای تجمع و تفریح مردم بود و سبزه میدان در آن زمان باغی بود که مردم می توانستند در آن آزادانه به گشت و گذار بپردازند.
واهانیان به اشتباه برخی متون تاریخی در انتساب ساخت میدان به نصرالسلطنه اشاره کرده و می گوید: این میدان زمانی ساخته شد که اصلا محمد ولی خان تنکابنی به دنیا نیامده بود.
این پژوهشگر تاریخ رشت تاکید می کند: شکل هندسی و ابعاد مساحتی سبزه میدان در طول تاریخ دست نخورده باقی مانده و بررسی نقشه شهر رشت -که در زمان ناصرالدین شاه و توسط «مهندس ذوالفقارخان» کشیده شده – این گفته را تایید می کند. البته به لحاظ فضاهای داخلی، نام میدان، فضای سبز، نصب المان و تندیس ها، بارها و بارها دستخوش تغییر شده است. حتی در دهه ۱۳۶۰ و با حضور الماسی (شهردار وقت) تابلویی به نام «سید جمال الدین اسدآبادی»، به نام میدان نصب شد. در تمام این سالها، کمتر مقام مسئول و شهروند رشتی از نام مذکور استفاده می کرد تا در سال های اخیر دوباره تابلوی سبزه میدان جایگزین شد.

بازگشت به دهه۴۰ شمسی با بازآفرینی سبزه میدان
حالا بیش از هشت ماه است صدای پُتک و تیشه در سبزه میدان رشت شنیده می شود، سنگ و سیمان و بتن و نیمکت هایی که برچیده شده و میدانی که برای رشتی ها نوستالژی تاریخی دارد؛ توسط شهرداری در حال بهسازی است.
اواخر تابستان ۱۳۹۴شمسی پروژه بازآفرینی سبزه میدان کلید خورد تا تغییرات سال های گذشته سبزه میدان به شکل نخستین خود برگردد.
محمدعلی ثابت قدم، شهردار رشت آذر ماه گذشته، با حضور در کمیسیون بهداشت و محیط زیست شورا، درباره این پروژه گزارش داد و یادآور شد که برای بازآفرینی سبزه میدان، ۲۴ میلیارد ریال اعتبار نیاز است و این پروژه تنها یکی از ۵۰ پروژه ای است که در قالب سند بازآفرینی رشت کلید خورده است.
با اینکه پروژه پیاده راه سازی میدان شهرداری همزمان با بهسازی سبزه میدان کلید خورد، ولی این پروژه  ناتمام مانده و گویا نظارت گام به گام سازمان میراث فرهنگی گیلان در این پروژه مشهود تر است.
کارشناس مسئول ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی گیلان، درباره هویت تاریخی این میدان می گوید: با توجه به اینکه این میدان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، انجام هرگونه عملیات بهسازی  و مرمت می باید با نظارت کارشناسان میراث صورت گیرد.
سید مهدی میرصالحی، می افزاید: هرچند در ابتدای آغاز بکار این پروژه چنین هماهنگی صورت نگرفته بود، ولی هم اینک این باز آفرینی با نظارت کامل میراث فرهنگی در حال انجام است.
وی ضمن اشاره به تغییرات زیادی که در طول تاریخ در این میدان رخ داده، یادآور می شود: بازآفرینی کنونی بر اساس قدیمی ترین عکس موجود از سبزه میدان رشت در حال انجام است. در این عکس -که مربوط به دهه ۴۰شمسی است- دور تا دور سبزه میدان دارای ستون های بتنی است.

برچیده شدن عناصر الحاقی در سبزه میدان
مدیر پروژه بازآفرینی سبزه میدان نیز در رابطه با این بازآفرینی به خبرنگار مهر می گوید: کل مساحت سبزه میدان ۲۹ هزار و ۷۰۰ مترمربع است و هدف از این بازآفرینی برگرداندن میدان تاریخی رشت  به شکل اولیه خود است.
بهزاد نیک فهم تاکید می کند: حفظ و تحکیم فضای تاریخی سبزه میدان با در نظر گرفتن فضاهای مورد استفاده برای قشرهای مختلف جامعه و تایید میراث فرهنگی استان گیلان سرلوحه این حرکت فرهنگی است.
وی تصریح می کند: بازآفرینی سبزه میدان با استفاده از مستندات تاریخی در حال اجراست؛ تصاویر باقی مانده از گذشته و همچنین عکس های هوایی و نقشه سبزه میدان – که در دوره ناصرالدین شاه تهیه شده – مهمترین ملاک عمل ما در بازگرداندن این هویت است.

کف سازی با قلوه سنگ های صیقلی و ستون های بتنی
وی خاطر نشان می کند: کف سازی سبزه میدان  همانند گذشته با قلوه سنگ های صیقلی در حال انجام بوده و پایه های بتنی عمودی نیز با استفاده از عکس های موجود، مشابه سازی شده است.
نیک فهم به عناصر الحاقی طی ده های اخیر در این میدان اشاره می کند و می افزاید: هر دو آبنما و سردیس ها الحاقی است ولی آبنمایی که سردیس چهار تن از مشاهیر گیلان در آن نصب شده و همچنین سردیس شیون فومنی(شاعر گیلک سرا) و کتابخانه، در این فضای فرهنگی می ماند و باقی عناصر الحاقی از جمله آبنمای بزرگ برداشته می شود.

فرصت ۱۰ ماهه برای تحویل پروژه
وی از احداث مبلمان جدید و باز پیرایی فضای سبز در این میدان هم خبر می دهد  و در پاسخ به این سئوال که چه زمانی این پروژه به بهره برداری می رسد، تاکید می کند: این پروژه از نیمه شهریور سال گذشته آغاز شده و طبق زمان بندی، شرکت ۱۰ ماه فرصت دارد تا پروژه را به اتمام رساند.
مدیر پروژه بازآفرینی سبزه میدان اذعان می دارد: اجرای پروژه با توجه به رعایت ضوابط میراث فرهنگی و تایید این سازمان، از برنامه زمان بندی خود عقب نیست و ۴۸ روز دیگر به بهره برداری می رسد.
نیک فهم به جلب رضایت میراث فرهنگی  اشاره و تصریح می کند: تفاوت هایی در برخی جزییات  اجرای  پروژه وجود داشت که با تعامل میراث به یک همگرایی مناسب رسیده ایم.
تنها دغدغه مدیر پروژه جابجایی برخی تاسیسات شهری در فضای سبزه میدان است و امیدوار است برای جابجایی این تاسیسات، شهرداری با دیگر ادارات تعامل کرده تا شرکت بتواند در زمان مقرر به تعهدات خود عمل کند.
با تمام این تفاسیر، اینکه سبزه میدان به همان شکل و شمایلی که در چند سال اخیر دیده شده باقی بماند یا به شکل دهه ۴۰ باز گردد آنقدرها هم مهم نیست. آنچه برای مردم شهر رشت اهمیت دارد، فضایی است که تک تک درختانش شاهد اتفاقات تلخ و شیرین زیادی در طول تاریخ شهر بوده و حس نوستالژیکی که مردم رشت به سبزه میدان دارند.//گیل نگاه