جدا شدن ماوراء النهر و افغانستان از ایران در دوره قاجار / علی غلامرضایی ، مدرس دانشگاه پژوهشگر تاریخ

اختصاصی همای گیلان : در سال ۱۲۷۲ هجری ، قزاق های روسیه در اطراف خیوه مستقر شدند. در سال ۱۲۷۶ هجری نیز سپاه چهل هزار نفری قاجار – که برای سرکوبی ترکمن های راهزن به ناحیه مرو رود فرستاده شده بود – از آنها شکست خورد و بیش از ۲۷ هزار نفر کشته و اسیر داد. روس ها از سال ۱۲۷۰ هجری به بعد تاشکند ، بخارا و سمرقند را اشغال کردند و به بهانه حفظ امنیت این نواحی از راهزنی های ترکمن ها ، سراسر ماوراء النهر را تا شمالشرقی ایران کنونی به تصرف خود درآورده و به موجب قرادادی به نام آخال ، ناصرالدین شاه قاجار از ادعای ارضی خود بر نواحی شمال شرقی فلات ایران چشم پوشی کرد و کلیه این نواحی به روسها واگذار شد و رود اترک مرز بین ایران و روسیه در شمال شرق ایران شناخته شد.

۲ – در این ضمن ناصرالدین شاه به قصد جبران شکست محمد شاه ، بار دیگر هرات را به محاصره گرفت و این بار نیز – به مانند دوره سلطنت پدرش محمد شاه – کار به حمله ناوگان انگلیسی به سواحل و بنادر جنوبی ایران کشید و این بار انگلیسی ها بندر بوشهر و خرمشهر را تصرف کرده و تا اهواز پیشروی کردند ، و ناصر الدین شاه به ناچار از فرخ خان امین الدوله – سفیر ایران در پاریس – از ناپلئون سوم امپراتور فرانسه درخواست میانجیگری کرد و چندی بعد قراردادی میان ایران و انگلیس در پاریس به امضاء رسید که معاهده پاریس نامیده شد و به موجب آن ایران متعهد شد که هرات را تخلیه کند و جدایی سیاسی و جغرافیایی افغانستان از ایران را به رسمیت بشناسد و نظیر اختیاراتی که در معاهده ترکمنچای در زمینه کاپیتولاسیون به اتباع روسیه داده بود ، به اتباع انگلستان نیز بدهد ، و از مجازات ایرانیانی که در جنگ بین دو کشور به مملکت خودشان خیانت کرده و به سپاهیان انگلیس کمک کرده بودند ، خودداری کنند و دست کشتی های تجاری انگلیسی را برای ورود به خلیج فارس و دریای عمان بازگزارد. دولت نا آگاه ایران – که صدر اعظم آن میرزا آقاخان نوری خود با نفوذ انگلیسی ها روی کار آمده بود – معاهده پاریس را درست در زمانی امضاء کرد که شورش بزرگ هندوستان علیه انگلیسی ها ، موقعیت انگلستان در هند را به متزلزل ترین وضع خود رسانده بود و ایران در صورت اتخاذ سیاستی قاطعتر می توانست ورق را به نفع خود بازگرداند (در این شورش ، یکی از نوادگان بهادر شاه سوم آخرین پادشاه هند به هنگامی که ناصر الدین شاه هرات را در محاصره داشت به ایران پناهنده شد و ناصر الدین شاه را ترغیب به حمله به هندوستان کرد ) موقعی که متن این معاهده در تهران به دست میرزا آقاخان نوری صدر اعظم رسید و دید که انگلیسی ها در آن از موضوع عزل او از صدارت چیزی نگفته اند ، ” خدا را شکر کرد که اگر هرات و افغانستان از دست رفته صدارت او بر جای خودش باقی مانده است. ناصر الدین شاه قاجار به ازای امضای معاهده پاریس و از دست دادن نهایی افغانستان به نفع بریتانیا ، برای حفظ تعادل با همسایه شمالی زورمند خود ، طبق معاهده ای که در سال ۱۲۹۹ هجری قمری در تهران بین ایران و روسیه امضاء شد(عهدنامه آخال ) تسلط روسیه را بر سراسر مناطق از دست رفته شمال شرقی کشور(ماوراءالنهر و بخارا و سمرقند و تاشکند و شامل کشور های کنونی ترکمنستان و بخشی از… ) را به رسمیت شناخت و بدین ترتیب مرز های ایران و روسیه به مرز های کنونی دو کشور ایران و جمهوری سابق شوروی رسید. اندکی بعد از عهدنامه آخال نیز ، ناوگان جنگی روسها جزیره آشوراده – واقع در دریای خزر – را مورد حمله خود قرار داده و این جزیره را به یکی از پایگاهای خود تبدیل کردند.
منابع: ایران پس از ۱۴۰۰ سال ، شجاع الدین شفاء ، جلد ۲ ، ص ۸۱۳ تا ۸۱۴
جنگ ایران و انگلیس ، به ترجمه عباس اقبال آشتیانی ، ص ۱۴۲
کارنامه عباس میرزا،علی غلامرضایی،انتشارات دافوس.

//علی غلامرضایی مدرس دانشگاه پژوهشگرتاریخ