سیری بر تاریخ ابریشم در لشت نشا / عمارت ابریشم کشی لشت نشا/امیررضا پورعسگری

اختصاصی همای خبر:در مورد لشت نشا
لشت نشا از نظر موقعیت جغرافیایی در منطقه بیه پس یعنی درغرب گیلان ( غرب سپیدرود ) قراردارد . در کتاب تاریخ گیلان کریم کشاورز و کتاب تاریخ جامع بندرانزلی جلد ۱ عزیز طویلی درمورد لشت نشا نوشته اند : در ۲۵۰۰ سال پیش از شهرهای گیلان و دیلمان در کنار لاهیجان ، فومن ، ماسوله و گسکر نام لشت نشا نیز دیده می شود ، رابینو در کتاب خود از مکانی باستانی بنام ساقی مزار نام می برد و می گوید : ساقی مزار را مألفین محلی به مرکز حکومت لشت نشا داده بودند . درآنجا خرابه ها و آثارگودالی که اطراف مقر حکومت کشیده شده بود به چشم می خورد . عبدالفتاح فومنی ، سیدظهیرالدین مرعشی ، منوچهر ستوده و هوشنگ عباسی درکتابهای ارزشمند خود از این منطقه باستانی بنام ساقی مزار نام برده اند . اینطور که معلوم است عمارت حکومتی لشت نشادر صحرای ساقی مزار وجود داشت و مردم دور تا دور آن خانه های خودرا بنا نموده بودند ( خورشید دارالاسلام لشت نشا – امیر رضا پورعسگری ) .
درکتاب دو قوم اژدر و چپک از استاد هوشنگ عباسی ، از قوم مهم و تاثیرگذار در لشت نشاء نام برده و نوشته است . اژدر و چپک دو قبیله جنگجو و سلحشور بودند که در لشت نشا سکونت داشتند و نقش مهمی در تحولات گیلان ایجاد کردند . تا اینکه در سال ۱۰۲۱ قمری دولت صفوی املاک این دو قبیله را مصادره و آنهارا به سیلاخور بروجرد تبعیدکردند .
لشت نشادر دوره حمله مغول نیز مورد قتل و غارت فراوان قرارگرفته ، افشین پرتو در کتاب تاریخ گیلان چنین نوشته :
با پس نشینی جنگاوران گیلانی ، شهرهای باختری گیلان دربرابر تازندگان مغول تنها و بی دفاع مانده و مغول های خشمگین به کوچصفهان ، لشت نشا و رشت ، فومن و تولم تاخته ودارایی مردم را غارت کرده و بسیار کسان را کشتند و زنان و کودکان بسیاری را به بند کشیدند .
لشت نشا جزء اولین مناطقی بود که مذهب شیعه زیدی را پذیرفت ، از دلایلی که حاکمان بیه پس و بیه پیش همیشه بر سرلشت نشا در حال نزاع ودرگیری خونین بودند . شیعه بودن مردم این دیار بود . ( تاریخ گیلان – ناصر عظیمی ). حاکمان بیه پس ، سنی و حاکمان بیه پیش ، شیعه زیدی بودند . از اینرو لشت نشا از لحاظ موقعیت مکانی برای هردو خاندان حاکم بر گیلان بسیار مهم بود .
لشت نشا با گستره ای اندک اما با تاریخی گرانبها و خونبار ، در دوره صفوی به علت فشار ستمگری ها و مالیات سنگین قیامهای مردمی این دیار به اوج خود رسید . قیام روستایی به رهبری امیر دوباج لشت نشائی قیام روستایی به رهبری بوسعید میرچپک ، جنبش روستایی به رهبری کارکیا علی حمزه ، قیام عظیم روستایی به رهبری عادلشاه ( غریب شاه ) شهید که آنقدر خشم شاهنشاه صفوی را برانگیخت که شاه صفوی خود درمکانی غیراز میدان جنگ ، دشمن خودرا کشت و گفت هر کس من را به عنوان شاهنشاه خود دوست دارد تیری به سوی او ( عادل شاه ) می‌اندازد ، آن وقت بود که عادل شاه مورد اصابت صدها تیر از کمان رها شده قرار گرفت ( سفرنامه اولئاریوس آلمانی )
در دوران معاصر نیز این دیار شاهد قیام‌ها و درگیری‌های مردم بر علیه عوامل حکومت بودند قیام سید جلال الدین شهر آشوب ، قیام دهقانان بندرچونچنان ، قیام دهقانان روستاهای ساحلی لشت نشا نمونه‌ای از آنهاست . در عهد قاجار لشت نشا تیول میرزا علی خان امین الدوله ، بزرگ خاندان امینی‌ها شد و درتصرف اعضاء خاندان امینی بود تا وقتی که به فرمان محمدرضا پهلوی مالکیتهای بزرگ ملغی شد . ( کتاب نام‌ها و نامدارهای گیلان – جهانگیر سرتیپ پور) .
اما با کاردانی و حیله‌گری خانم فخرالدوله ( عروس میرزا علی خان امین الدوله و دختر مظفرالدین شاه ) قسمت‌هایی از لشت نشا که تحت مدیریت این خاندان بود وقف شد . لشت نشا در هنگام انقلاب مشروطه یکی از کانون‌های آزادی‌خواهی بود مردم لشت نشا در هنگام نهضت جنگل با میرزا کوچک خان جنگلی به وسیله حسین آقا مهری ، ملا عسکر جستانی و علی محمد پور زردشت ارتباط نزدیک داشتند و در فتح عمارت هشتی و دستگیری محسن خان امین الدوله او را یاری کردند . محمود فاطمی در کتاب ظیهریادها به نقل از دختر علی محمد پور زردشت ، نوشته : میرزا برای دیدار با افراد سرشناس چندین بار به لشت نشا آمد . سابقه مبارزاتی میرزا بسیار فراتر از سالهای نهضت جنگل بود . او درسالهای مشروطه از جنبش دهقانان لشت نشا حمایت کرده بود .
و اما امین الدوله کیست …
میرزا علی خان امین الدوله فردی فرهنگ دوست و اهل علم و قلم بود و توجه عمیقی به گسترش امر تعلیم و تربیت در ایران داشته وی همانند امیرکبیر خدمات فراوانی جهت آشنایی ایران با تمدن جدید انجام داد برای بیدار کردن مردم و افکار عامه یگانه علاج را تاسیس مدرسه می‌دانست
رئیس الوزرا ، وزیر اعظم ، صدراعظم ایران میرزا علی خان امین الدوله در سال ۱۲۲۲ خورشیدی در تهران متولد شد چون پدرش از رجال و نویسندگان بنام دوره قاجار بود به نویسندگی علاقه مند شد . از کودکی با ادبیات آشنا شد . رساله مجدیه ( کشف الغرایب ) از مهم‌ترین رسایل اخلاقی و انتقادی آن دوران از آثارمجدالملک سینکی ( پدر او ) است .
امین الدوله در اوایل حکومت ناصرالدین شاه منشی حضور بود بیشتر رسائل شاه به قلم و انشای او تحریر می‌شد در سن ۱۵ سالگی به استخدام وزارت خارجه درآمد و عازم بغداد سپس آذربایجان شد زبان‌های عربی و فرانسه را تا ۱۸ سالگی آموخت. مسئول چاپارخانه‌های دولتی ایران ( اداره پست ) ، مسئول ضرابخانه دولتی ، قائم مقام وزارت خارجه ، وزیر وظایف و اوقاف ، ریاست مجلس وزرا دارالشورای کبری ، پیشکاری آذربایجان از مناسب وی قبل از صدراعظمی بر ایران بود . در دوره پیمانکاری در آذربایجان حاجی میرزا حسن رشدیه را از قفقاز بار دیگر به کشور فراخواند و دبستانی با شکوه بنا نهاد و همه هزینه آن را خود پرداخت کرد در دوره یک سال و چند ماه زمامداری امین الدوله نهضت بزرگ مدرسه‌های جدید آغاز و آزادی مطبوعات فراهم شد که مقدمه‌ای گشت بر جنبش مشروطیت ایران .
امین الدوله در دوره کوتاه صدراعظمی برخی از اقدامات اصلاحی را آغاز کرد تشویق مطبوعات ، اصلاح گمرک با استخدام ماموران متخصص از بلژیک ، گسترش مدرسه‌های جدید ، تاسیس اداره پست به سبک جدید ، تاسیس اولین کارخانه قند کشور در کهریزک ، تاسیس کارخانه کبریت سازی در الهیه .
امین الدوله بعد از استعفا از صدارت در محرم ۱۳۱۶ قمری ابتدا به ملک خود در لشت نشا رفت سپس برای زیارت عازم مکه شد ، سفرنامه خود را به نام سفرنامه امین الدوله در همان سفر نگاشت او برای عمل کلیه به وین رفت و دوباره به ملک شخصی خود لشت نشا بازگشت تا اینکه در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۲۸۳ خورشیدی برابر با ۲۲ صفر ۱۳۲۲ قمری در سن ۶۱ سالگی به علت بیماری کلیه و پروستات درگذشت و در تکیه مجاور بقعه سید محمدرضا ساقی مزار لشت نشا به خاک سپرده شد .
امین الدوله غیر از لشت نشا در تهران نیز املاک زیادی داشت اراضی الهیه در شیمرانات اراضی شمال شرق تهران قدیم و حوالی دروازه شیمران ، پارک امین الدوله و مسجد فخرالدوله که عروسش بنا نهاد از املاک وی بود
آرامگاه امین الدوله ها در لشت نشا
رابینو در کتاب تاریخ گیلان باستان و دکتر منوچهر ستوده در جلد نخست کتاب از آستارا تا استرباد درمورد این آرامگاه نوشته‌اند که در تکیه مجاور بقعه سید محمدرضا در ساقی مزار لشت نشا میرزا علی خان امین الدوله آرمیده است رابینو به اشتباه روز مرگ وی را ۱۶ صفر ۱۳۲۲ نگاشت اما او در ۲۲ صفر ۱۳۲۲ وفات یافته و در این آرامگاه دفن شده است قبر او در اتاقی به طول ۴۰/۵ و عرض پنج و نیم متر با سنگ قبر مرمر زیبایی به طول ۱۴۰ و عرض ۷۹ سانتی‌متر که اشعاری با خط بسیار خوش نستعلیق بر آن حک شده است .
در گذشته دو عکس از میرزا علی خان و پسرش محسن خان امین الدوله در این آرامگاه قرار داشت . دور تا دور اتاق آرامگاه ، شیشه کاری همراه طلا و یاقوت با چراغ‌های نفیس قاجاری قرار داشت که متاسفانه بعد از انقلاب همه آنها نابود شده و به سنگ قبر نیز آسیب وارد گردید . محسن خان امین الدوله وزیر وظایف ( وزیر کشور کنونی ) زیر پای پدر و آخرین فرزند علی خان سرلشکر حسن امینی مجدی در اتاق مجاور آرامگاه مدفون شده‌اند .
امین الدوله و لشت نشا
همانطور که قبلا اشاره کردیم میرزا علی خان امین الدوله بعد از استعفا به لشت نشا آمدو در عمارتی که خود بنا نهاده بود سال‌های پایانی عمر خود را سپری کرد . امین الدوله در لشت نشا باعث عمران و آبادانی فراوان شد ساخت کارخانه پیله ابریشم از شاهکارهای او در لشت نشا و گیلان بود ، بانی روستای بندر زیباکنار ( علی آباد ) ، ساخت بندر ، اسکله ، پل آجری ، بازار و حمام در آن منطقه ، ساخت بازار بزرگ در لشت نشا ( دالان ) . سنگفرش خیابان‌ها و فاضلاب کشی در دور شهر ، ساخت خیابان‌ جدید و پل‌های آجری ، ساخت پارک شهر ، ساخت حمام به سبک حمامهای بادکوبه از خدمات او در طول ۷ سال حضور او در لشت نشا بود ، روستاهای حاجی بکنده ، امیربکنده و امین آباد به افتخار او بنام وی نامگذاری شد . بعداز میرزاعلی خان بنا بر وصیتش مدرسه ناصرخسرو که سومین مدرسه تاریخی گیلان است در جوار آرامگاهش بنا نهادند تا صدای تعلیم و تربیت سبب آرامش روح پاک او باشد .
پیله ابریشم در تجارت گیلان قدیم
مدارک تاریخی نشانگر آن است که ایران در دوره ساسانی خود در بافت تهیه و صدور پارچه‌های زربفت سهم شایانی داشته است ( کشاورزی در گیلان – طاهر طاهری ) و شاید قبل از اینکه چینی‌ها با ابریشم آشنا شوند این ایرانیان و ساکنان کرانه دریای کاسپین بودند که در ابتدا با ابریشم و کرم ابریشم آشنا شدند ابریشمی که به گفته بسیاری از مورخین بسیار با کیفیت‌تر از ابریشم مناطق دیگر بود .
شاردن – بازرگان و سیاح فرانسوی که در زمان شاه سلیمان و شاه عباس دوم در ایران زندگی می‌کرده نوشته گیلان از لحاظ کیفیت ابریشم مقام اول را داشته و درآمد بسیاری کسب می‌کرده است
در گذشته پرورش ابریشم در گیلان پس از برنج دارای اهمیت بسیاری بود و کاشت درخت توت و تربیت کرم ابریشم از کارهای اصلی و مهم مردم این منطقه بود در زمان ناصرالدین شاه برای اولین بار احداث کارخانه ابریشم کشی مورد توجه قرار گرفت کارخانه ابریشم کشی لشت نشا با ۱۵۰ کارگر در دوره حکمرانی مظفرالدین شاه به بهره‌برداری رسید و در دوره احمد شاه بیش از ۱۰۰ کارخانه ابریشم کشی در کشور احداث شد.
بین سال‌های ۱۲۳۹ تا ۱۲۶۶ شمسی به دلیل بروز بیماری در میان کرم‌های ابریشم سال‌های بسیار نامناسب برای تولید و پرورش کرم ابریشم در لشت نشا و تمام گیلان بود در این سال‌ها بود مظفرالدین شاه قاجار اراضی لشت نشا را به ارزش ۱۲ هزار اشرفی برای تامین هزینه سفر خود به اروپا به میرزا علیخان امین الدوله فروخت
لشت نشا قلب تولید پیله ابریشم
لشت نشا این دیار خسته و زخم خورده از جنگ‌های طولانی بازاری مهم و تاریخی در گیلان بود . صادرات صنایع دستی ، تولید زنبور عسل، برنج ، ابریشم و چای و بعدها بادام زمینی و صادرات آن به دیگر نقاط ایران و کشورهای اروپایی و روسیه این منطقه را همیشه مورد توجه بازرگانان و دولتی‌ها قرار می‌داد زمین‌های حاصلخیز و جنگل‌های بکر و موقعیت استراتژیک آن بین بیه پس و بیه پیش همیشه سبب جنگ‌های خونین بین حاکمان این دو ناحیه گیلان می‌شد قتل عام‌های بی‌شمار مردم این ناحیه کوچک به قدری که به خصوص در دوره سلاطین صفوی رودخانه ها با خون مردم سرخ می‌شد .
در سال ۱۰۵۵ قمری روسها انبارهای ابریشم وبرنج شهرهای گیلان مثل لشت نشاراغارت کردند ،درآن سال بود که سردرب ساقی مزار لشت نشا بعداز تخریب عمارت حکومتی لشت نشابنا شد. بازرگانی دوباره از دوره دولت افشار رونق خود را آغاز کرد . در بین سال‌های ۱۱۲۰ تا ۱۱۳۰ شمسی ، شخصی لاغر اندام به نام میرعباس معروف به میرخاش بیش نیای خاندان فاطمی و لشت نشایی ها که امروزه در روستای رود پشت دارای بقعه است رهبری مردم این دیار را بر عهده گرفت . وی دارای ذوق تجاری بود . با تولید صنایع دستی حصیربافی صنعت مس ، صنایع چوبی ، ساخت قلم نی ، بافت تورهای ماهی گیری و نوعی کمربند ابریشمی بنام « کورشاق » و صادرکردن آن به بادکوپه و تفلیس رونقی به بازار لشت نشا داد ( عرشیان فرش نشین – امیررضا پورعسگری ) .
درسال ۱۲۶۱ شمسی در مکان باغ بزرگ در خشکرود که جزء املاک فاطمی ها و لشت نشائی ها ( دوخاندان روحانی ) در لشت نشا بود و سالها بلا استفاده رها شده بود . دوباره به مکان پرورش زنبور عسل تبدیل شد و این امر در کنار تولید ابریشم ، برنج ، چای و بادام زمینی براقتصاد و رونق لشت نشا نقش مهمی ایجاد کرد . در آن سالها بود که در لشت نشا بخصوص روستاهای خشکرود و لیچاه بادام زمینی نیز کاشت می شد . نوعی بادام زمینی که کمی کوچکتر از بادام های معمولی و گرانتر از آن است اما با روغن و مزه خاصی در لشت نشا کاشته می شود که امروز نیز با تولید کمتر معروف به بادام لشت نشائی است . دلیل تولید کمتر این نوع بادام زحمت بی نظیر این بادام از نوع دیگر بادامهای زمینی است .
عمارت قدیمی ابریشم کشی لشت نشا
در سال ۱۲۷۷ شمسی به همت میرزا علی خان امین الدوله که تازه از صدارت استعفا داده بود و در عمارت اربابی خود در لشت نشا زندگی می‌کرد با درخواست جمعی از بزرگان شهر در زمین بزرگ جنب اصطبل اربابی و روبروی پارک عمومی در حد دانش فنی آن روزگار کارخانه ابریشم کشی مجهزی با استفاده از ماشین آلات فرانسوی راه‌اندازی کرد.کارخانه غیردولتی ابریشم کشی امین الدوله ساختمان بزرگی با چندین سالن و دستگاه خشک کن با ۱۵۰ تن کارگر در دو شیفت‌ ، ماهانه بیش از ۲۰۰۰ کیلوگرم نخ ابریشم تولید می‌کرد .
سوت کارخانه امین الدوله در هنگام تعطیلی و تغییر شیفت تمام بازار را فرا می‌گرفت و رفت و آمد کارگران زحمتکش در قلب تپنده سرزمین عادل شاه نماد تاریخ کهن ابریشم در دیارمان بود .
اما با عدم مسئولیت پذیری بازماندگان امین الدوله بیش از ۸۰ سال از خاموشی سوت کارخانه ابریشم کشی لشت نشا گذشت و تارهای عنکبوت نشان پایان تنیده شدن تارهای ابریشم در عمارت ابریشم کشی لشت نشا بود .

و اما
بهمن سرد …
سرانجام بعد از ۱۲۶ سال ایستادگی و غرور مثل قلب تپنده اقتصاد دیار کهن ، با فروش این عمارت توسط اوقاف به بخش خصوصی ، کارخانه بزرگی که سال‌ها گذشتگانمان به آن افتخار می‌کردند ، مثل کوه در جوار پارک شهر استوار بود در بهمن سرد ۱۴۰۳ برای همیشه غروب کرد آجرهایش فرو ریخت و سقفش را باد برد. تخریب شد این عمارت تاریخی و قلب‌ها را مانند عمارت هشتی شکست و چشم‌ هایمان را مثل بیت الحزن لشت نشا بارانی نمود .