آسیب‌شناسی ساختاری طرح هادی به‌منزله فراگیرترین طرح توسعه روستایی در ایران

آسیب‌شناسی ساختاری طرح هادی به‌منزله فراگیرترین طرح توسعه روستایی در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
حسین جمالی
مدرس دانشگاه
ودانشجوی حقوق قضایی
چکیده حقوق برمطالبه
جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی،
برای تهیه و اجرای طرح هادی به‌منزله فراگیرترین و محلی‌ترین طرح توسعه روستایی درایران،گیلان
هزینه‌های کلانی صرف می‌شود و این طرح آثار چشمگیری بر بافت فیزیکی‌کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و… سکونتگاههای روستایی بر جای گذاشته است. اثرگذاری چندبعدی تهیه و اجرای این طرح بر عرصه سکونتگاههای روستایی و جوامع مستقر در آنها، ضرورت آسیب‌شناسی طرح هادی را دوچندان می‌کند؛ امر مهمی که تاکنون پژوهشگران عرصه روستایی توجهی به آن نداشته‌اند؛ بر این اساس هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی است که به‌صورت مطالعه موردی در استان کرمانشاه انجام شده است. این پژوهش کیفی در چهارچوب پارادایم تفسیری‌برساختی انجام شده و شیوه تحلیل حاکم بر آن، تحلیل مضمون است. در این شیوه برای گرد‌آوری داده‌ها از مصاحبه‌های عمیق فردی و گروهی استفاده شده و مبنای اتمام مصاحبه‌ها، اشباع نظری بوده است. برمبنای نتایج پژوهش، مهم‌ترین آسیب‌های ساختاری طرح هادی در سه مضمون فراگیر «آسیب‌های برون‌سازمانی»، «فنی‌اجرایی» و «مدیریتی» دسته‌بندی می‌شود. این مضامین از ۱۰ مضمون سازمان‌دهنده (آسیب‌های مربوط به نوع اعتبار و میزان تخصیص آن، شرح خدمات تهیه طرح و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح، واگذاری پروژه‌ها به مقامات محلی و نگهداری از آنها، تهیه طرح هادی، سازوکار نظارت بر اجرای طرح، مشاور (نقشه‌بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار، انتخاب روستا برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح، انتخاب نوع پروژه اجرایی، زمان‌بندی اجرای طرح و مراحل تصویب و ابلاغ) و ۱۰۵ مضمون پایه تشکیل شده‌اند. در ادامه نقشه تماتیک چالش‌های ساختاری طرح هادی تهیه و متناسب با یافته‌ها، راهکارهای عملیاتی و اجرایی برای رفع آسیب‌ها شناسایی و ارائه شده است. به نظر می‌رسد با توجه به همسانی فرایند تهیه و اجرای طرح هادی در روستاهای کشور، نتایج این پژوهش می‌تواند الگویی درگیلان و برای سایر استان‌های کشور در حل چالش‌های ساختاری طرح هادی باشد.
که در این طرح از لحاظ حقوقی نظارت و قانونمند کردن طرح جای برای حقوق اثبات و ضروری است
چکیده
برای تهیه و اجرای طرح هادی به‌منزله فراگیرترین و محلی‌ترین طرح توسعه روستایی در ایران، هزینه‌های کلانی صرف می‌شود و این طرح آثار چشمگیری بر بافت فیزیکی‌کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و… سکونتگاههای روستایی بر جای گذاشته است. اثرگذاری چندبعدی تهیه و اجرای این طرح بر عرصه سکونتگاههای روستایی و جوامع مستقر در آنها، ضرورت آسیب‌شناسی طرح هادی را دوچندان می‌کند؛ امر مهمی که تاکنون پژوهشگران عرصه روستایی توجهی به آن نداشته‌اند؛ بر این اساس هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی است که به‌صورت مطالعه موردی در استان کرمانشاه انجام شده است. این پژوهش کیفی در چهارچوب پارادایم تفسیری‌برساختی انجام شده و شیوه تحلیل حاکم بر آن، تحلیل مضمون است. در این شیوه برای گرد‌آوری داده‌ها از مصاحبه‌های عمیق فردی و گروهی استفاده شده و مبنای اتمام مصاحبه‌ها، اشباع نظری بوده است. برمبنای نتایج پژوهش، مهم‌ترین آسیب‌های ساختاری طرح هادی در سه مضمون فراگیر «آسیب‌های برون‌سازمانی»، «فنی‌اجرایی» و «مدیریتی» دسته‌بندی می‌شود. این مضامین از ۱۰ مضمون سازمان‌دهنده (آسیب‌های مربوط به نوع اعتبار و میزان تخصیص آن، شرح خدمات تهیه طرح و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح، واگذاری پروژه‌ها به مقامات محلی و نگهداری از آنها، تهیه طرح هادی، سازوکار نظارت بر اجرای طرح، مشاور (نقشه‌بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار، انتخاب روستا برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح، انتخاب نوع پروژه اجرایی، زمان‌بندی اجرای طرح و مراحل تصویب و ابلاغ) و ۱۰۵ مضمون پایه تشکیل شده‌اند. در ادامه نقشه تماتیک چالش‌های ساختاری طرح هادی تهیه و متناسب با یافته‌ها، راهکارهای عملیاتی و اجرایی برای رفع آسیب‌ها شناسایی و ارائه شده است. به نظر می‌رسد با توجه به همسانی فرایند تهیه و اجرای طرح هادی در روستاهای کشور، نتایج این پژوهش می‌تواند الگویی برای سایر استان‌های کشور در حل چالش‌های ساختاری طرح هادی
موضوعات

برنامه ریزی در محیط های روستایی

اصل مقاله
مقدمه
ترکیبی از عوامل متعدد ازجمله رشد جمعیت و فشارهای جمعیتی، فقر فزاینده، تخریب محیط‌زیست، تغییرات آب‌وهوایی، کاهش بهره‌وری کشاورزی، رشد جمعیت، مهاجرت و… دنیای کنونی را با چالش‌های متعددی مواجه کرده است (Melore and Nel, 2020: 1). این مسائل و مشکلات به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه مشهود است (Satterthwaite et al., 2020: 143). برای حل چالش‌های موجود، دولت‌های جهان سوم سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌های مختلفی را طراحی کرده‌اند؛ اما هیچ‌یک از آنها در مقیاس کلان نتوانسته است این مشکلات را حل کند (Nassar and Elsayed, 2018: 2367). برای توسعه روستاها نیز تاکنون الگوها و راهبردهای متعددی با نگرش‌های فضایی و غیرفضایی مدنظر قرار گرفته است. از آنجا که هرکدام از این الگوها و راهبردها با نگرش اجتماعی و اقتصادی خاصی شکل گرفته‌اند، اجرای آ‌نها به شکل مستقیم یا غیرمستقیم بر ساختار کالبدی روستاها تأثیرگذار بوده است ( ۱۳۹۷: ۲).

در ایران طرح هادی روستایی که نخستین تلاش سازمان‌یافته و فراگیر ملی برای سازماندهی فضایی روستاها شناخته می‌شود، به‌نوعی گسترده‌ترین و پرهزینه‌ترین طرحی است که در پهنه جغرافیایی کشور به‌منظور آبادانی روستاها به مرحله اجرا درآمده است ( ۱۳۹۴: ۱۰۲). در تعریفی ساده طرح هادی، طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی، تجاری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و نیازمندی‌های عمومی روستایی را برحسب مورد در قالب مصوبات طرح‌های ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی یا طرح‌های جامع ناحیه‌ای تعیین می‌کند ( ۱۳۸۷: ۴۳). طرح هادی روستایی با در پیش گرفتن رویکردی مبتنی بر محدودیت تحولات کالبدی در توسعه روستاها، بر اجرای پروژه‌هایی تأکید داشته است که همگی در پی توسعه روستایی هستند ( ۱۳۹۳: ۱۰۶)؛ به طوری که از آن به‌منزله طرح جامع توسعه روستایی (۱۳۹۶: ۸۴) و مهم‌ترین ابزار مدیریت توسعه روستایی در ایران (۱۳۹۳: ۱۱۱؛ ۱۳۹۵: ۸۲- ۸۳) یاد می‌شود.

ازجمله اقدامات مهمی که به تقویت و پایداری آثار طرح هادی کمک شایانی می‌کند، آسیب‌شناسی طرح هادی روستایی است؛ درواقع انجام این کار به آگاهی از دیدگاهها و عقاید کارشناسان و شناسایی ضعف‌ها و قوت‌های طرح منجر خواهد شد ( ۱۳۸۹: ۱۵۴)؛ به بیان دیگر آسیب‌شناسی با شیوه‌ای قانونمند و به‌مثابه بخشی جدایی‌ناپذیر از روش‌شناسی، به تحول سازمانی اعتبار می‌بخشد. مطالعات آسیب‌شناسی می‌تواند جنبه درمانی (مربوط به یافتن مشکلات و راه‌حل‌های آن) یا جنبه توسعه‌ای (مربوط به اینکه چه کارهایی باید انجام شود تا به موفقیت و اقتدار کمک کند) داشته باشد. حیطه آسیب‌شناسی شامل رسیدگی دقیق به تمام سیستم‌ها تا بررسی تک‌تک مشکلات است. معمولاً با آسیب‌شناسی، مشکلات و مسائل تشخیص داده و سپس بررسی می‌شود (، ۱۳۸۵: ۸).

در دهه‌های اخیر برای آسیب‌شناسی برنامه‌ها و پروژه‌های مختلف، استفاده از رویکرد کیفی رواج گسترده‌ای یافته است. این رویکرد عموماً مبتنی بر جلب مشارکت ذی‌نفعان و شفاف‌سازی واقعی ابعاد و پیامدهای ناشی از اجرای طرح‌ها و برنامه‌های عمرانی ازجمله طرح هادی روستایی است ( ۱۳۸۹: ۱۶۴).

استان کرمانشاه با تعداد ۴۷۸۴۴۴ روستانشین، ۲۸۵۴ روستای دارای سکنه، ۱۷۱۵ روستای بالای ۲۰ خانوار از استان‌های مطرح کشور درزمینه تولیدات زراعی و دامی (Jamini et al., 2017: 27) و نگهداری جمعیت در نواحی مرزی کشور است (Shamsoldini et al., 2016: 486- 487). آمارها نشان می‌دهد در ۹۹ درصد روستاهای بالای ۲۰ خانوار استان، طرح هادی روستایی تهیه و در ۵۲ درصد روستاها، این طرح اجرا شده است و این استان از استان‌های پیشرو کشور درزمینه تهیه و اجرای طرح هادی روستایی است. برخلاف آثار عملکردی مثبت متعدد طرح هادی بر جامعه روستایی به‌ویژه در بخش کالبدی و فیزیکی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی ساختار این طرح را برای دستیابی هرچه بیشتر به اهداف توسعه‌ای بارها بازبینی و اصلاح کرده است؛ با وجود این با توجه به تغییرات و تحولات به‌وجودآمده در جامعه روستایی در سال‌های اخیر (تغییر شیوه معیشت، مهاجرت، بیکاری، فقر، ضعف امکانات و…) و رسالت طرح هادی و همچنین فراگیری این طرح در کل کشور و اهمیت زیاد آن برای جامعه روستایی، شناسایی آسیب‌های موجود در این طرح ملی اهمیت بسزایی دارد؛ زیرا با دستیابی به این مهم، بستر علمی و شناختی لازم برای تقویت بیش از پیش طرح هادی فراهم خواهد آمد و می‌توان انتظار داشت که تلاش‌ها و پیگیری‌های بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان کرمانشاه و حتی کل کشور با اطمینان بیشتری به ثمر خواهد نشست. درمجموع می‌توان طرح هادی روستایی را از دو مقوله ساختاری و عملکردی آسیب‌شناسی کرد. دو مقوله کلیدی که برخلاف داشتن ارتباط درهم‌تنیده با یکدیگر، می‌توان دیوار حائلی را در میان آنها متصور شد؛ زیرا آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی، مقوله‌ای سازمانی و نهادی است که در حیطه ارزیابی کارشناسان و متخصصان مرتبط قرار دارد و به نوعی خارج از حیطه ارزیابی روستاییان است؛ در حالی که جوامع روستایی شاید بهترین ارزیابان آسیب‌های عملکردی طرح هادی باشند. با توجه به مطالب بیان‌شده، پرسش‌های اساسی پژوهش حاضر عبارت‌اند از:

مهم‌ترین آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی کدامند؟
برای رفع آسیب‌های شناسایی‌شده، مهم‌ترین راهکارهای عملیاتی و اجرایی کدامند؟

مبانی نظری و سوابق پژوهش

درباره تاریخچه طرح هادی در ایران بررسی‌ها نشان می‌دهد که نخستین‌بار در سال ۱۳۶۲ طرحی با عنوان «طرح اصلاح و ‌روان‌بخشی روستاها» در یکی از روستاهای شهرستان شهرکرد به اجرا درآمد. به دنبال این برنامه موفقیت‌آمیز، با پیگیری نمایندگان استان همدان در مجلس شورای اسلامی و با تلاش بنیاد مسکن و سازمان برنامه و بودجه این استان، در اواخر سال ۱۳۶۲ «طرح جامع و بهسازی ۵۹ روستای بالای ۵۰۰ خانوار» تدوین شد. درنهایت اعتبارات اختصاص‌یافته استان همدان صرف تهیه طرح اصلاح و روان‌بخشی ۵۹ روستا و اجرای طرح ۳ روستا (دمق از شهرستان رزن، داق‌آباد از شهرستان کبودرآهنگ و دهپیاز از شهرستان همدان) شد. بهبود وضعیت بهداشتی، حمل‌ونقل، معابر روستاها و ایجاد سیمای شهری با اجرای طرح بهسازی در این سه روستا، با استقبال روستاییان و مسئولان کشور همراه بود؛ درنتیجه تهیه و اجرای این طرح‌ها گسترش یافت و از یک طرح استانی خارج و به طرح ملی تبدیل شد و طی آن بنیاد مسکن انقلاب اسلامی براساس ماده ۷ اساسنامه قانونی خود که در سال ۱۳۶۷ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، موظف به تهیه طرح‌های هادی و اصلاح معابر در روستاها با هماهنگی دستگاههای ذی‌ربط و اجرای آن با مشارکت مردم از محل اعتبارات مصوب دولت شد. طرح هادی نخست برای مراکز بخش‌ها و دهستان‌ها و نیز روستاهای بالای ۴۰۰ خانوار تهیه شد، ولی از سال ۱۳۸۱ همه روستاهای با جمعیت بیش از ۱۰۰ خانوار زیر پوشش این طرح قرار گرفتند (رضوانی، ۱۳۸۷: ۱۵۳- ۱۵۵). در ادامه تکمیل این فرایند، در حال حاضر تهیه و اجرای طرح هادی به سطح روستاهای بالای ۲۰ خانوار رسیده و گستره عملکرد تهیه و اجرای آن در سکونتگاههای روستایی بیش از پیش توسعه یافته است؛ به گونه‌ای که در حال حاضر طرح هادی گسترده‌ترین و مهم‌ترین زمینه و روش مداخله دولت در روستاهاست و این طرح مهم‌ترین اقدام دولت در رسیدگی به امور و آبادانی روستاها از آغاز حیات اجتماعی روستاهای ایران (ریاحی و مرادی، ۱۳۹۳: ۸۳) و مهم‌ترین سند رسمی و قانونی توسعه و عمران یک روستا در ایران (ربیعی‌فر و حضرتی، ۱۳۹۴: ۷۶) است؛ همچنین محلی‌ترین و موردی‌ترین طرح‌هاست که مستقیماً با روستاها و اجتماع روستایی ارتباط دارد و هدف نهایی آن، فراهم‌آوردن زمینه رفاه و بهبود کیفیت زندگی روستاییان و ماندگاری آنان در مناطق روستایی است ( ۱۳۹۵: ۸۲- ۸۳).

درزمینه نظریات و رویکردهای حاکم بر طرح هادی روستایی، بررسی ساختار شرح خدمات طرح هادی روستایی نشان می‌دهد این طرح همانند بیشتر طرح‌های کالبدی (شهری و منطقه‌ای) با پیروی از رویکرد بهبود از طریق «جبرگرایی فیزیکی» و اصلاح و با اتکا بر اصلاح کالبدی درصدد تأثیرگذاری بر رفتارها و امور غیرکالبدی است ( ۱۳۸۷: ۴۴). درمجموع با توجه به تعریف و اهداف طرح هادی روستایی و همچنین منشأ الهام اولیه آن یعنی طرح‌های جامع شهری، بنیاد رویکردهای حاکم بر آن را می‌توان در رویکردهای برنامه‌ریزی کالبدی، رویکرد نوسازی و بازسازی روستایی مطرح کرد.

برنامه‌ریزی کالبدی را فرایندی برای توسعه کالبدی سکونتگاههای انسانی به شمار آورده‌اند که در قالب یک طرح مشخص بخش‌هایی از فضای سکونتگاه شامل انواع کاربری زمین، مکان‌یابی بناها، معابر و خدمات گوناگون را نظم می‌بخشد. این‌گونه برنامه‌ریزی بیشتر به کوشش در راستای توسعه کالبدی شهرها بازمی‌گردد، هرچند در سال‌های اخیر درباره سکونتگاههای روستایی نیز کاربرد یافته است. در این نوع برنامه‌ریزی سعی می‌شود بخش‌های مصنوع سکونتگاه به نحوی منظم و از پیش طراحی شده، به‌صورتی کارآمد و جذاب، هرچند بیشتر ایستا، ساماندهی شود. در بیشتر مواقع این‌گونه نظم‌دهی به جای بهره‌گیری از نحوه استقرار ارگانیک اجزای کالبدی، به پیروی از اصول هندسی تمایل دارد. تمایل کارشناسان این نوع برنامه‌ریزی به اصول هندسی در مواقعی با ارزش‌های شناخته‌شده بومی و الگوهای روابط و فعالیت در روستاها در تعارض قرار می‌گیرد و بافتی بیگانه با بافت‌های مأنوس در محیط‌های روستایی ایجاد می‌کند. در سال‌های اخیر و در سطح جهانی برای رفع این نقیصه کوشش شده است تا درعوض پیروی از اصول برنامه‌ریزی کالبدی، چهارچوب‌های برنامه‌ریزی فضایی به کار روند؛ زیرا برنامه‌ریزی فضایی به ساماندهی ساختارهای پویای محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به نحوی توأمان و یکپارچه توجه دارد و بر روابط و جریان‌های درونی و بیرونی سکونتگاهها تأکید می‌کند (معاونت عمران روستایی، ۱۳۹۸: ۳۱- ۳۳؛ Huggins, 2016: 1- 3).

رویکرد نوسازی در عام‌ترین مفهوم خود ناظر بر دگرگونی ارزش‌ها و شیوه‌های زندگی در راستای نوگرایی است. نوسازی روستایی برمبنای تحول سکونتگاههای روستایی و ضرورت‌های زمانی مطرح شده است. واقعیت این است که روستاها طی دهه‌های اخیر ازلحاظ کالبدی و اقتصادی با تحولاتی همراه بوده‌اند و دگرگونی‌هایی نیز در مجموعه ارزش‌ها و شیوه‌های ارزش‌گذاری آنان درزمینه زندگی و فعالیت پدید آمده است. این تحولات در همراهی با گسترش روابط شهر و روستا و رشد و پیچیدگی ارتباطات و همچنین بهره‌مندی بیشتر از امکانات آموزشی، فضایی متفاوت با برداشت‌ها و تصورات متعارف روستاییان فراهم آورده است. این مجموعه از تحولات در پیوند آشکار و پنهان با رویکردهای نوگرایانه کارشناسان توسعه، نوعی گرایش به شهری‌سازی و به‌کارگیری اصول شهرسازی در روستاها را دامن زده است؛ تا جایی که کوشش می‌شود در طراحی‌های روستایی نیز از نوعی همسان‌سازی کالبدی روستاها با کانون‌های شهری تبعیت شود. آشکار است که از نوسازی روستایی حمایت نمی‌شود، مگر آنکه به‌لحاظ پذیرش هماهنگ با ارزش‌های روستایی و مورد قبول روستاییان، به‌لحاظ زیست‌محیطی پایدار، ازلحاظ اقتصادی به‌صرفه و کارآمد و ازلحاظ جایگاه و عملکرد فضایی به نحوی مطلوب نقش‌پذیر باشد (Setty Pendakur, 1985: 660- 665; OECD, 2012: 1- 5).

بازسازی را می‌توان سومین عنصر در رویکرد به تهیه و اجرای طرح هادی روستایی به شمار آورد. با عنایت به سانحه‌خیزی کشور و نیز تجربیات بازسازی حین و پس از جنگ تحمیلی، بازسازی مورد توجه و تأکید بوده است. تجربه گسترده بازسازی روستاهای جنگ‌زده و نیز تجربیات بازسازی پس از زلزله و سیل در کشور، زمینه توجه و اعمال این فعالیت را نیز در طرح‌های هادی به‌نوعی ملحوظ داشته است؛ از این رو اندیشه بازسازی در مطالعات طرح‌های هادی به‌خوبی قابل ردیابی است؛ چنانکه در این طرح‌ها طبقه‌بندی بناهای روستایی برمبنای استحکام، نوع مصالح و نحوه ساخت و مقاومت آنها پیوسته مدنظر قرار گرفته است (معاونت عمران روستایی، ۱۳۹۸: ۳۱- ۳۳).

براساس بند ج ماده یک فصل آیین‌نامه اجرایی تهیه و تصویب طرح روستایی براساس ماده ۷ اساسنامه بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مصوب ۱۷/۹/۱۳۶۶ مجلس شورای اسلامی، طرح هادی روستایی عبارت است از طرح تجدید حیات و هدایت روستا به‌لحاظ ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی (۱۳۸۶: ۸۹؛
1390: ۱۵- ۱۸). براساس تعریفی دیگر، طرح هادی طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف را برحسب مورد در قالب مصوبات طرح‌های ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی یا طرح‌های جامع ناحیه‌ای تعیین می‌کند ( ۱۳۹۶: ۸۴).

با توجه به اهمیت تهیه و اجرای طرح‌های توسعه روستایی ازجمله هادی در جوامع روستایی، در این زمینه پژوهش‌های مختلفی انجام شده است که در ادامه به نتایج چند مطالعه مهم اشاره می‌شود.

براساس نتایج پژوهش (۱۳۸۷) فقدان یا نقص مطالعات محیطی هنگام تهیه طرح‌ها و پیش‌بینی‌نکردن آثار اجرای پروژه‌های دهگانه طرح هادی بر محیط طبیعی و محیط‌زیست روستاها در زمان تهیه و اجرای طرح‌ها، ازجمله مهم‌ترین مشکلات طرح هادی در روستاهای کشور است.

(۱۳۸۸) نبود یک نظام منسجم فکری و یک مفهوم استوار از طرح در گستره معناشناسی طرح‌های روستایی و شهری، نبود منابع و استانداردهای معین برای بخش روستایی و ورود قوانین و استانداردهای شهری به‌صورت مستقیم و بدون یک شناخت درست از نیازمندی‌های زندگی روستایی، وام‌گیری از عناصر شهری و استفاده از آنها در طراحی روستا و ایرادهای مربوط به عوامل شرکت‌کننده در تهیه طرح یعنی مشاوران، کارشناسان بنیاد و اعضای کمیته فنی، اصلی‌ترین مشکلات طرح‌های هادی روستایی هستند.

یافته‌های پژوهش (۱۳۹۰) نشان داد که اجرانشدن طرح هادی به‌صورت کامل و نیمه‌کاره‌ماندن آن، همسان در نظر گرفتن روستاها با وجود تفاوت‌های بین آنها، بی‌توجهی به ابعاد اقتصادی و معیشتی روستاییان، افزایش قیمت زمین، دامن‌زدن به اختلافات بین روستاییان، تحمیل هزینه تعریض معابر و کاربری‌ها به جامعه روستایی هنگام اجرای طرح و جبران‌نکردن بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و بی‌توجهی روستاییان به ضوابط و مقررات طرح هادی روستایی، از مهم‌ترین آسیب‌های طرح هادی روستایی در دهستان‌های بخش مرکزی و شیب آب واقع در دشت سیستان هستند.

نتایج پژوهش (۱۳۸۹) نشان داد مطالعات فاقد رویکرد نظام‌مند فضایی و آمایشی که در عمل به سمت نوعی یکسان‌سازی فضایی بدون توجه به تنوعات بارز طبیعی پیش می‌رود، از مشکلات طرح هادی روستایی است.

یافته‌های پژوهش (۱۳۸۹) درزمینه مسائل و مشکلات طرح هادی روستا در روستای کرناچی شهرستان کرمانشاه نشان داد مشکلات اداری و مدیریتی، بی‌توجهی به مسائل زیربنایی روستا، بی‌توجهی به ایجاد امکانات رفاهی در روستا، مسائل اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و جغرافیایی و بی‌توجهی به مسائل بهداشتی روستا، مهم‌ترین مسائل و مشکلات طرح هادی هستند.

نتایج پژوهش (۱۳۹۲) نشان داد مهم‌ترین مشکلات طرح هادی در روستاهای شهرستان زنجان را می‌توان در پنج عامل مدیریتی‌برنامه‌ریزی، زیست‌محیطی، فیزیکی، دانشی‌اطلاعاتی و فنی گروه‌بندی کرد.

ا(۱۳۹۲) با توجه به ناکامی طرح هادی در سامان‌بخشی به نظام روستایی، تحول و بازاندیشی در تفکر حاکم بر طرح هادی، امری محتوم و گریزناپذیر است.

براساس نتایج پژوهش (۱۳۹۴) تغییر کاربری اراضی کشاورزی و درنهایت کاهش تولید مواد غذایی در روستاهای شهرستان تایباد، از مهم‌ترین آسیب‌های طرح هادی به‌واسطه تغییرات کاربری اراضی کشاورزی هستند.

نتایج پژوهش‌ (۱۳۹۴) و (۱۳۹۶) درباره تهیه و تصویب طرح هادی در شهرستان‌های همدان و دشتستان نشان داد یکی از مهم‌ترین آسیب‌های طرح هادی، مشارکت ضعیف روستاییان در روند تهیه و تصویب طرح است.

نتایج پژوهش (۱۳۹۴) نشان داد قوانین و مقررات دست‌وپاگیر حاکم بر طرح، شناخت کم مجریان و برنامه‌ریزان از روستا، ضعف مشارکت و کم‌توجهی طرح هادی به قشرهای فقیر، مهم‌ترین مشکلات و آسیب‌های طرح هادی در سکونتگاههای روستایی استان زنجان هستند.

برمبنای نتایج پژوهش (۱۳۹۵) تحقق‌نیافتن کاربری‌های پیشنهادی، انطباق‌نداشتن سرانۀ کاربری روستا با سرانۀ استاندارد، شناسایی‌نشدن نیازهای روستاییان در تهیه و اجرای طرح، طولانی‌شدن مدت اجرا، ناکامی در کنترل مهاجرت‌ها به دلیل ناتمام‌ماندن طرح، رضایت کم روستاییان از اجرای طرح و نبود نگرش سیستمی و ارتباط بین عوامل در ارزیابی و تحلیل طرح‌ها در زمان تهیه و فاصله‌گرفتن دولت از مردم در برنامه‌های توسعه کالبدی روستا، ضعف اطلاعاتی، نظارت و اجرا، مهم‌ترین آسیب‌ها و مشکلات طرح هادی در شهرستان زنجان هستند.

نتایج پژوهش (۱۳۹۵) درزمینه طرح هادی در دهستان فندرسک شمالی و جنوبی واقع در شهرستان رامیان نشان داد تأکید بیش از حد طرح هادی روستایی بر مؤلفه‌های فرمی (کیفیت عینی محیط و کالبد روستا، کیفیت مناسب معابر و دسترسی آسان به آنها، زیرساخت‌های فیزیکی، برخورداری از فضای سبز، استحکام بافت کالبدی و تقویت ایمنی محیط روستا) و کم‌توجهی به مؤلفه‌های معنایی (حفظ ارزش‌های نمادین روستا، سرزندگی فردی و اجتماعی، احساس هویت و تعلق، خوانایی مطلوب، بهداشت محیط و احساس امنیت) و کارکردی (تناسب با اقتصاد محلی، تنوع‌بخشی به فعالیت‌های اقتصادی، تقویت تعاملات اجتماعی، جذب و نگهداشت جمعیت افزایش کارکرد تفریحی و کاهش کاربری‌های مختلط)، از مهم‌ترین آسیب‌های طرح هادی روستایی هستند.

(۱۳۹۶) بی‌توجهی به ساختارها و کارکردهای خاص هر سکونتگاه روستایی، کم‌توجهی به نقش مردم و مشارکت آنان، کم‌توجهی به موقعیت جغرافیایی و شرایط اجتماعی‌اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و زیست‌محیطی خاص هر روستا و اجرای طرح به‌صورت تیپ (حالت یکسان در تمام روستاها) از آسیب‌های تهیه و اجرای طرح هادی روستایی در دهستان چهل‌چای واقع در استان گلستان هستند.

نتایج پژوهش آسیب‌شناسی طرح‌های هادی روستایی در جمع‌آوری و دفع آب‌های سطحی نشان داد آسیب‌ها را می‌توان در سه بعد تعریف (شرح خدمات)، مدیریتی و اجرایی طبقه‌بندی کرد. با توجه به مصاحبه‌های صورت‌گرفته، آسیب‌های اجرایی طرح‌های هادی روستایی در دفع آب‌های سطحی عمدتاً متأثر از آسیب‌های مدیریتی و رویکردها (شرح خدمات)، انجام‌نشدن مطالعات شبکه دفع آب‌های سطحی در حوضه آبخیز، بی‌توجهی به شیوه مدیریتی در اجرای طرح‌های هادی روستایی و بی‌توجهی به تسهیلگری و به مشارکت‌طلبیدن مردم روستاست.

براساس مطالعه (۲۰۰۶) Berk and Akdemir بی‌اطلاعی ساکنان از اهداف پروژه و مشارکت‌نکردن آنها در مراحل مختلف پروژه (برنامه‌ریزی، اجرا و کنترل)، از مهم‌ترین آسیب‌های پروژه‌های توسعه روستایی در استان یوزگات ترکیه است.

نتایج پژوهش (۲۰۱۳) Mikaeil et al. نشان داد جذب‌نشدن مشارکت روستاییان در اجرای طرح هادی، یکی از مهم‌ترین مشکلات اجرای طرح هادی در شهرستان آمل بوده است.

براساس مطالعه (۲۰۱۵) . برای نوسازی و مقاوم‌سازی سکونتگاههای روستایی دربرابر زلزله در مطالعات طرح هادی روستایی شهرستان تفرش، مطالعات مکانیک خاک که برای روستاهای واقع در دامنه‌های مناطق تپه‌ای، نزدیک رودخانه‌ها یا مستعد زمین‌لرزه بسیار مهم هستند، در طرح پیشنهادی گنجانده نشده است.

نتایج پژوهش (۲۰۱۶) Hou and Duan نشان داد در روستای بائوهی پکن، ضعف مشارکت ساکنان در فرایند تهیه و اجرای پروژه‌های زیرساختی و فیزیکی، از مهم‌ترین چالش‌هاست.

نتایج پژوهش تغییر ساختار مشاغل به سوی شغل‌های خدماتی، تغییر ساختار، کالبد و بافت روستا، تخریب بافت تاریخی و ارزشمند روستا، از مهم‌ترین آسیب‌های اجرای طرح‌های مختلف در روستاها در مطالعات خود بر اهمیت ارزیابی و آسیب‌شناسی برنامه‌ها و پروژه‌های توسعه روستایی تأکید کرده‌اند.

بررسی مبانی نظری و سوابق پژوهش نشان می‌دهد مشکلات و آسیب‌های طرح‌های توسعه روستایی و همچنین طرح هادی روستایی متناسب با شرایط جغرافیایی حاکم بر روستاها و مکان‌های مختلف، متفاوت است و با وجود فراگیری، اهمیت و اثرگذاری طرح هادی بر اجتماع روستایی درزمینه مشکلات ساختاری طرح هادی مطالعه منسجمی انجام نشده است و در این زمینه خلأ مطالعاتی زیادی وجود دارد. آسیب‌شناسی ساختار طرح هادی به عملکرد این طرح‌ها کمک شایانی می‌کند؛ زیرا ساختار طرح هادی روستایی به‌مثابه چشمه‌ای است که آب اراضی پایین‌دست خود را تأمین می‌کند و هرگونه چالش و آسیبی که برای آن پیش بیاید، بر اراضی وابسته به آن تأثیر می‌گذارد؛ از این رو آسیب‌شناسی ساختار طرح هادی روستایی به بهبود عملکرد طرح هادی و درنهایت توسعه روستایی یکپارچه منجر می‌شود.
محدوده پژوهش
استان کرمانشاه، یکی از استان‌های شمالی کشور، ایران واقع شده است. این استان به‌لحاظ موقعیت جغرافیایی . براساس آخرین تقسیمات سیاسی بررسی‌ها نشان می‌دهد تاکنون ۸۵۶ طرح هادی در روستاهای استان اجرا شده که در این میان در شهرستان‌های استان گیلان

شکل ۱. موقعیت جغرافیایی استان گیلان
شکل ۲. تعداد و درصد طرح هادی اجراشده در شهرستان‌های استان گیلان
جدول ۱. تعداد و درصد طرح هادی اجراشده در شهرستان‌های استان به تفکیک

کل

تعداد

۱۰۰

۲/۴

۴/۵

۷/۴

۴/۲۳

۸/۲

۲/۱۱

۱/۸

۵/۸

۷/۳

۳/۵

۶/۴

۲/۶

۶/۳

۴/۸
درصد
روش پژوهش
پژوهش کیفی حاضر در چهارچوب پارادایم تفسیری‌برساختی انجام شده و شیوه تحلیل حاکم بر آن، تحلیل مضمونی[۱] است. روش تحلیل مضمون از متعارف‌ترین و پرکاربردترین روش‌های تحلیل داده‌های کیفی است که عبارت است از تحلیل مبتنی بر استقرای تحلیلی و در آن پژوهشگر با طبقه‌بندی داده‌ها و الگویابی درون‌داده‌ای و برون‌داده‌ای به یک سنخ‌شناسی تحلیلی دست می‌یابد؛ به بیان دیگر تحلیل مضمون عبارت است از عمل کدگذاری[۲] و تحلیل داده‌ها با این هدف که داده‌ها چه می‌گویند. این نوع تحلیل به دنبال الگویابی در داده‌هاست. زمانی که الگویی از داده‌ها به دست آمد، باید حمایت موضوعی از آن صورت گیرد. به بیانی مضمون‌ها از داده‌ها نشئت می‌گیرند
جامعه آماری و هدف شامل کارشناسان و متخصصان طرح هادی روستایی است. این جامعه شامل همه افرادی (سطح استانی و حتی کارشناسان شناخته‌شده در سطح ملی) بوده است که تخصص علمی و سابقه اجرایی در تهیه و اجرای طرح هادی داشته‌اند. این افراد شامل مسئولان و مدیران ارشد و همچنین کارشناسان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، نقشه‌برداران، مشاوران تهیه طرح هادی، پیمانکاران، شرکت‌های مهندسین مشاور، عامل چهارم و… هستند. برای گرد‌آوری داده‌های لازم از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساخت‌یافته فردی و مصاحبه‌های گروهی استفاده شده است؛ به این صورت که ۶ مصاحبه عمیق فردی به‌صورت نمونه‌گیری هدفمند (مصاحبه‌های انجام‌شده با کارشناسان و متخصصان طرح هادی روستایی) و دو گروه (مسئولان و مدیران ارشد، کارشناسان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، نقشه‌برداران، مشاوران تهیه طرح هادی، پیمانکاران، شرکت‌های مهندسین مشاور و عامل چهارم) تشکیل داده شده است. این مصاحبه‌ها در بازه زمانی اردیبهشت سال ۱۳۹۹ تا شهریور سال ۱۳۹۹ انجام شده و مبنای اتمام مصاحبه‌ها اشباع نظری بوده است. اشباع نظری معیاری است برای تعیین تعداد نمونه‌ها که براساس آن پژوهشگر تا جایی مصاحبه‌ها را ادامه می‌دهد که پاسخ به پرسش‌های عمده پژوهش اشباع شود یا داده‌های جدیدی در فرایند گردآوری داده‌ها تولید نشود. در این مطالعه از میان انواع طرح‌های تحلیل مضمونی برای تحلیل داده‌ها، از طرح (۲۰۰۶) Braun and Clarke استفاده شده است. Braun and Clarke فرایند تحلیل داده‌ها را دارای سه مرحله عمومی توصیف متن، تشریح و تفسیر متن و ادغام و یکپارچه‌کردن دوباره متن می‌دانند؛ بر این اساس در مرحله توصیف، داده‌ها در یک نظم و پیوستار زمانی قرار گرفته‌اند و کدگذاری اولیه روی آنها انجام شده است. این مرحله شامل سه گام آشناشدن با متن، ایجاد کدهای اولیه و کدگذاری، جست‌وجو و شناخت مضامین بوده است. در مرحله تحلیل داده‌ها سازمان‌دهی، تنظیم و مقوله‌بندی انجام شده است. کدگذاری و مقوله‌بندی داده‌ها در این مرحله صورت گرفته و دو گام مهم در تفسیر داده‌ها برداشته شده است؛ گام اول استخراج مضامین و گام دوم برقراری ارتباط میان مضامین در یک نقشه مضمونی مناسب است؛ بر این اساس پس از تقلیل داده‌ها و رسیدن به کدهای باز اولیه، مضامین اصلی تعیین و رابطه بین آنها بررسی و نهایی شده است. در مرحله ترکیب و ادغام متن نیز گزارش نهایی شامل تحلیل دوباره مضامین و مرتبط‌کردن آنها با ادبیات نظری صورت گرفته است. این تفسیرها عمدتاً با رویکرد مقایسه‌ای انجام شده‌اند. در این مرحله تدوین گزارش صورت گرفته است.

در ارتباط با ارزیابی نتایج پژوهش، معیارهای ارزیابی تحلیل مضمون در راستای همان معیارهای ارزیابی پژوهش‌های کیفی است؛ با وجود این برخی از نویسندگان روش پژوهش کیفی، معیارهای ارزیابی اعتبار تحلیل مضمون را بیان کرده‌اند. از نظر (۲۰۱۰) King & Horrocks این معیارها عبارت‌اند از: استفاده از کدگذاران مستقل، دریافت بازخورد از مشارکت‌کنندگان و پاسخگویان، به‌کارگیری تطابق همگونی و عرضه توصیفی غنی و ثبت سوابق ممیزی
در این پژوهش روش اعتبارسنجی استفاده از کدگذاران مستقل به کار رفته است. هدف از این کار، اثبات روایی و پایایی تحلیل مضمون نیست، بلکه کمک به پژوهشگر است تا به‌طور انتقادی درباره ساختار مضامین پیشنهادی خود و تصمیماتی که درباره کدگذاری گرفته است، فکر کند. کدگذاری مستقل به‌منزله راهی برای اجتناب از عدم عینیت تحلیلگر به کار می‌رود. برای نیل به این هدف، از افراد متخصص درزمینه موضوع پژوهش خواسته شده است متون مورد بررسی نمونه‌هایی از متن مصاحبه را کدگذاری کنند و سپس نتیجه حاصل از کدگذاری آنها با کدگذاری پژوهشگران مقایسه شود و درنتیجه آن، بعضی از کدها بازبینی شدند. گفتنی است در همه مراحل کدگذاری، این کار به‌صورت جداگانه صورت گرفته است تا نتیجه بازخوردها در کدگذاری مراحل بعدی تأثیرگذار باشد.

 

یافته‌های پژوهش

– شناسایی آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی

براساس تحلیل مضمون مصاحبه‌های فردی و گروهی با مدیران، کارشناسان، متخصصان و… ، آسیب‌های ساختاری شناسایی‌شده شامل سه مضمون فراگیر (برون‌سازمانی، فنی‌اجرایی و مدیریتی) می‌شود که هریک از آنها برگرفته از مضامین سازمان‌دهنده متعددی هستند (درمجموع ۱۰ مضمون سازمان‌دهنده) و خود این مضامین سازمان‌دهنده، از ۱۰۵ مضمون پایه احصا شده‌اند (جدول ۲). در ادامه نحوه احصای هریک از مضامین فراگیر طی فرایند مصاحبه تشریح شده است.

جدول ۲. مضامین پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر احصاشده حاصل از کدگذاری مصاحبه‌ها (نویسنده، ۱۴۰۰)

مضامین پایه

مضامین سازمان‌دهنده

مضامین فراگیر

کمبود و کاهش اعتبارات، کم‌بودن مبلغ قراردادها، متناسب‌نبودن اعتبارات و هزینه تهیه طرح، یکسان‌بودن شرح خدمات، دستورکار و ضوابط یکسان برای تمامی روستاهای کشور، حجیم‌بودن شرح خدمات، تخصیص‌نیافتن اعتبارات لازم برای حفاظت و مرمت پروژه‌ها، تلاش کم روستاییان در نگهداری پروژه‌ها و…

نوع اعتبار و میزان تخصیص آن

برون‌سازمانی

شرح خدمات تهیه طرح و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح

واگذاری پروژه‌ها به مقامات محلی و نگهداری از آنها

الگوبرداری از طراحی شهری در تهیه طرح هادی، کمبود نیروهای فنی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی متناسب با تعداد روستاهای استان، تجربه کاری برخی مشاوران و کپی‌برداری مشاوران از مطالعات دیگران، آثار منفی اعمال ضوابط، حریم‌ها و محدودیت‌ها، هزینه زیاد تهیه طرح، زمان‌بربودن اخذ پاسخ استعلام‌ها، نظارت چندلایه‌ای بر پروژه‌ها، حمایت مالی نکردن از روستاییان برای جبران خسارت حاصل از اجرای طرح، ضعف دانش تخصصی کارشناسان شهرستان درزمینه نظارت بر اجرای طرح و…

تهیه طرح هادی

فنی‌اجرایی

سازوکار نظارت بر اجرای طرح

کم‌بودن تعداد مشاوران باتجربه، تعهد کاری کم پیمانکاران، توجه بیش از حد به ملاک جمعیت برای تهیه و اجرای طرح هادی، دخالت دیدگاههای سیاسی در انتخاب روستاها، طولانی‌شدن زمان بازنگری طرح، الزام به اولویت‌بندی پروژه‌ها، ضعف اطلاعات بعضی از نمایندگان سازمان‌های حاضر در جلسات کمیته کارشناسی و تصویب درزمینه طرح هادی، طولانی‌شدن زمان بین تصویب و ابلاغ طرح و…

مشاور (نقشه‌بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار

مدیریتی

انتخاب روستا برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح

انتخاب نوع پروژه اجرایی

زمان‌بندی اجرای طرح

مراحل تصویب و ابلاغ

آسیب‌های برون‌سازمانی
نتایج نشان داد آسیب‌های برون‌سازمانی نخستین مضمون فراگیر شناسایی‌شده در فرایند انجام پژوهش درزمینه آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی است که برگرفته از سه مضمون سازمان‌دهنده (نوع اعتبار و میزان تخصیص آن، شرح خدمات تهیه طرح و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح و واگذاری پروژه‌ها به مقامات محلی و نگهداری از آنها) و چندین مضمون پایه است که در ادامه شرح داده شده‌اند.

در فرایند انجام پژوهش، نتایج تحلیل مصاحبه‌ها نشان داد کمبود اعتبارات استانی مصوب به تناسب تعداد طرح‌های نیازمند بازنگری و اجرای طرح در استان، تخصیص‌نیافتن کامل اعتبارات مصوب استانی، زیادبودن هزینه اجرای کامل طرح هادی، آثار منفی تحریم‌ها بر اعتبارات دولتی و درنتیجه کاهش اعتبارات، متغیربودن اعتبارات مربوط به روستاها در بودجه کشور، رعایت‌نشدن دستورکار ابلاغی سازمان مدیریت برنامه‌ریزی کشور درزمینه روش محاسبه حق‌الزحمه مشاوران تهیه طرح هادی در هنگام تخصیص اعتبار از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان، کم‌بودن مبلغ قراردادهای فرایند تهیه و اجرای طرح، متناسب‌نبودن میزان اعتبارات و هزینه تهیه طرح و درنتیجه بی‌رغبتی مشاوران به افزایش کیفیت تهیه طرح‌های هادی، متناسب‌نبودن اعتبارات و تورم، مشکلات ناشی از اعتبارات اوراق مشارکت با سررسیدهای دست‌کم یک‌ساله و تا حدودی اعتبارات خودیاری‌ها که پیمانکار و مشاور مجبور به تأمین هزینه با منابع مالی خود می‌شوند، متغیربودن و نبود سازوکار مشخص درزمینه تخصیص اعتبارات ملی و متناسب‌نبودن اعتبارات ملی با تعداد طرح‌های نیازمند بازنگری و اجرای طرح هادی استان، از مهم‌ترین مشکلات ساختار طرح هادی هستند. در این زمینه چند نفر از کارشناسان عنوان کرده‌اند: «اعتبار ملی ما کافی نیست، چون تعداد روستاهای نیازمند بازنگری زیاد است»، «اعتبارات متناسب با تورم و مبلغ آنها کم است»، «تحریم‌ها اثر جدی بر کاهش اعتبارات داشته‌ است»، «سررسید اوراق قرارداد برخی مشاوران بیشتر از دو سال است که واقعاً طولانی است»، «سازمان‌های متولی بهتر است اعتبارات بیشتری تخصیص دهند».

دقت در ماهیت مضامین پایه فوق، نشانگر آسیب مربوط به «نوع اعتبار و میزان تخصیص آن» در طرح هادی روستایی است.

یافته‌های حاصل از تحلیل مصاحبه‌ها نشان داد یکسان‌بودن شرح خدمات تهیه و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح برای تمام نقاط روستایی کشور، حجیم‌بودن شرح خدمات و افزایش هزینه مالی و زمانی مشاور، غیرکاربردی‌بودن بعضی بندهای شرح خدمات، انعطاف کم شرح خدمات، توجه کم شرح خدمات به مطالعات محیطی و زیست‌محیطی روستا، تعدد نقشه‌ها و فرم‌ها، ضعف رعایت نحوه محاسبه حق‌الزحمه تهیه طرح هادی روستایی که براساس تعرفه‌های اعلام‌شده سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در شرح خدمات گنجانده شده است، تداخل ضوابط و دستورکار اجرای طرح با دیگر ضوابط و دستورکار‌ها و حتی زیرساخت‌های موجود، دشواری دسترسی به آمار و اطلاعات مورد نیاز برای تهیه طرح و… ، از دیگر مشکلات ساختاری طرح هادی روستایی هستند. بیان چند عبارت از مصاحبه‌شونده‌ها به روشن‌شدن بیشتر موضوع کمک خواهد کرد: «ایران کشوری است که به‌لحاظ طبیعی و انسانی تفاوت‌های زیادی در آن دیده می‌شود؛ این در حالی است که شرح خدمات تهیه و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح برای تمامی روستاها یکسان است»، «حق‌الزحمه مشاور براساس تعرفه‌های مصوب شرح خدمات است که به‌روز نیست»، «شرح خدمات خیلی حجیم است»، «با وجود اهمیت مباحث زیست‌محیطی، به این مباحث کمتر توجه شده است»، «بعضی از بندهای شرح خدمات کاربرد چندانی ندارند»، «اطلاعات و داده‌های زیادی برای تکمیل شرح خدمات مورد نیاز است»، «تکمیل شرح خدمات زمان‌بر و هزینه‌بر است»، «بهتر است ضوابط و دستورکارها به‌روز شوند».

دقت در مفهوم مضامین پایه فوق دال بر آسیب‌های ساختاری مربوط به «شرح خدمات تهیه طرح و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح» است.

نتایج تحلیل مصاحبه‌ها نشان داد نبود سازوکار قانونی برای الزام مدیران روستایی به نگهداری و مرمت طرح‌ها، تخصیص‌نیافتن اعتبارات لازم به مدیران روستایی برای حفاظت و مرمت پروژه‌ها، تلاش ضعیف روستاییان در نگهداری پروژه‌ها و در مواردی تخریب پروژه‌ها به سبب عدم اطلاع‌رسانی مناسب در زمان اجرای طرح و مشارکت کم روستاییان در فرایند تهیه و اجرای طرح هادی و… ، از دیگر مشکلات ساختار طرح هادی روستایی هستند. در این زمینه مصاحبه‌شونده‌ها عنوان کرده‌اند: «دهیارها توجه زیادی به حفاظت از طرح ندارند»، «اعتبار لازم به دهیاران برای حفاظت و مرمت پروژه‌ها اختصاص داده نمی‌شود»، «روستاییان به حفاظت و حراست از پروژه‌ها اهمیت زیادی نمی‌دهند»، «بنیاد مسکن می‌سازند و اهالی محلی بهتر است از آن به بهترین شیوه نگهداری کنند».

مشکلات اشاره‌شده نشان‌دهنده یکی دیگر از آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی هستند که می‌توان آنها را در قالب مضمون سازمان‌دهنده «واگذاری پروژه‌ها به مقامات محلی و نگهداری از آنها» گنجاند.

 

آسیب‌های فنی‌اجرایی
نتایج تحلیل مصاحبه‌ها نشان داد دومین مضمون فراگیر شناسایی‌شده درزمینه آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی، آسیب‌های فنی‌اجرایی است که از دو مضمون سازمان‌دهنده «تهیه طرح هادی» و «سازوکار نظارت بر اجرای طرح» نشئت گرفته است. در ادامه نحوه حصول آنها شرح داده شده است.

یافته‌های حاصل از تحلیل مصاحبه‌ها نشان داد اعمال سلایق شخصی در طراحی طرح‌ها، همکاری ضعیف مدیران روستایی با مشاوران، آشنایی کم روستاییان و حتی مسئولان محلی با طرح هادی و ضوابط آن، کمبود مشاوران حقیقی و به‌ویژه حقوقی باتجربه بومی استان درزمینه تهیه طرح و عامل چهارم (ناظر مشاوران)، تجربه کم کاری مشاوران استان و قدرت تحلیل ضعیف برخی مشاوران تهیه طرح از مسائل و مشکلات روستا و برخوردنکردن سیستمی با موضوعات مرتبط، ضعف مشاوران حقیقی رشته‌های شهرسازی، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری/ روستایی در طراحی نقشه‌های مربوط به تهیه و بازنگری طرح‌ها، استقبال کم مشاوران حقوقی و حقیقی و باتجربه و همچنین مشاور عامل چهارم برای تهیه و بازنگری طرح هادی روستایی به‌علت کم‌بودن حق‌الزحمه تهیه طرح، آثار منفی اعمال ضوابط، حریم‌ها و محدودیت‌ها بر طرح، هزینه زیاد پرینت، صحافی و… تهیه طرح، زمان‌بربودن اخذ پاسخ استعلام‌ها از سوی سازمان‌های استانی، همکاری کم بعضی نهادهای متولی درزمینه پاسخگویی به استعلام‌ها، توجه کم کارشناسان شهرستان به نظرات مشاوران و عامل چهارم در فرایند تهیه طرح، تفاوت نظرات و سلایق کارشناسان عامل چهارم، بنیاد شهرستان و استان، هماهنگی کم میان مشاور، عامل چهارم و کارشناسان شهرستان‌ها، طولانی‌شدن فرایند هماهنگی میان مشاور، عامل چهارم و کارشناسان شهرستان‌ها و استان، کم‌بودن اختیارات عامل چهارم در چهارچوب شرح وظایف، توجه کم به استفاده از دانش بومی روستاییان از سوی مشاوران در فرایند تهیه طرح، کم‌بودن ابتکار و نوآوری مشاوران در طراحی روستا، کپی‌برداری مشاوران تهیه و بازنگری طرح از مطالعات دیگران و درنتیجه یکسانی عجیب مطالعات تهیه و بازنگری طرح‌ها (به طوری که بیشتر مشاوران بدون توجه به شرایط و مقتضیات هر روستا اقدام به تحریر مطالعات روستا می‌کنند)، الگوبرداری از طراحی شهری در طراحی روستا و توجه کم به شرایط اقتصادی، اجتماعی و شیوه معیشت روستاییان، هماهنگی ضعیف طرح‌های هادی و طرح‌های فرادست (طرح‌های جامع عمران ناحیه‌ای، طرح ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی، طرح‌های توسعه پایدار منظومه‌های روستایی و…)، ارتباط و پیوستگی ضعیف بین مطالعات و طراحی طرح، متناسب‌نبودن نیروهای فنی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان با تعداد روستاهای استان و تعداد روستاهای نیازمند طرح هادی و درنتیجه کاهش کیفیت فنی طرح‌ها و طولانی‌شدن روند تصویب آنها، از دیگر آسیب‌های ساختار طرح هادی هستند. بیان چند عبارت کلیدی در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد: «کارشناسان شهرستان می‌گویند باید نظرات ما در طرح اعمال شود»، «مشاوران توانمند و باتجربه تمایل کمی به همکاری با بنیاد مسکن دارند»، «گرفتن پاسخ استعلام بعضی اداره‌ها دست‌کم دو تا سه ماه طول می‌کشد»، «مشاوران کم‌کاری می‌کنند»، «با این حجم کار برای تسریع فرایند تهیه و بازنگری طرح هادی نیروی فنی کمی داریم»، «چرا باید بافت روستا را به شکل شهر تغییر دهیم؟»، «هزینه کپی و پرینت خیلی زیاد شده است».

این مضامین را می‌توان به آسیب ساختاری ناشی از «تهیه طرح هادی» به‌منزله یکی دیگر از مضامین فراگیر نسبت داد.

نتایج تحلیل مصاحبه‌ها نشان داده است تحلیل نظارت چندلایه‌ای بر پروژه‌ها، اعتبارات کم و درنتیجه مشارکت‌نکردن پیمانکاران باتجربه در فرایند نظارت بر اجرای پروژه‌ها، تنوع پروژه‌های اجرایی در یک روستا (معمولاً با چند قرارداد و چند پیمانکار در یک روستا مواجهیم)، کم‌توجهی به نقش مدیریت محلی در اجرای پروژه‌ها، هماهنگی ضعیف بین دستگاههای اجرایی با بنیاد مسکن درزمینه پروژه‌های اجرایی، ارتباط مستقیم اقدامات عمرانی با مسائل اجتماعی و آشنایی ضعیف بیشتر کارشناسان اجرایی با مسائل بیان‌شده، وجود محدودیت درزمینه تأمین مصالح بومی، حمایت مالی نشدن روستاییان برای جبران خسارت حاصل از اجرای طرح مانند عقب‌نشینی در هنگام تعریض معابر، محدودیت عوامل اجرایی مجرب و پیمانکاران با توان مالی و فنی زیاد، ضعف دانش کارشناسان شهرستان درزمینه نظارت بر اجرای طرح و پراکندگی پروژه‌ها و تمایل کم نیروهای فنی به مشارکت در اجرای پروژه‌ها، از دیگر آسیب‌های ساختاری طرح هادی هستند. همچنین در این زمینه مصاحبه‌شونده‌ها چنین عنوان کرده‌اند: «هر نهاد و سازمانی برنامه و رویکرد خاص خود را دارد»، «به مدیریت محلی درزمینه اجرا کم‌توجهی می‌شود»، «کارشناس ناظر طرح به وظیفه خود عمل نمی‌کند»، «باید پروژه‌های مورد نیاز و ضروری در روستا اجرا شود»، «پیمانکاران از مصالح ضعیف و کم‌دوام استفاده می‌کنند».

ماهیت مضامین پایه اشاره‌شده بر آسیب‌های ناشی از «سازوکار نظارت بر اجرای طرح» به‌مثابه یک مضمون سازمان‌دهنده در فرایند تهیه و اجرای طرح هادی روستایی دلالت دارد.

آسیب‌های مدیریتی
یافته‌های حاصل از تحلیل مصاحبه‌ها نشان داد سومین مضمون فراگیر شناسایی‌شده، آسیب‌های مدیریتی است که از آسیب‌های ناشی از پنج مضمون سازمان‌دهنده «مشاور (نقشه‌بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار»، «انتخاب روستا برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح»، «انتخاب نوع پروژه اجرایی»، «زمان‌بندی اجرای طرح» و «مراحل تصویب و ابلاغ» گرفته شده است. نحوه احصای هریک در ادامه آمده است.

یافته‌های به‌دست‌آمده نشان داد انگیزه کم مشاوران و پیمانکاران به علت کم‌بودن مبلغ اعتبار و قرارداد به‌ویژه در پروژه‌های با اعتبار اسناد خزانه با سررسید طولانی، تجربه کم مشاوران بومی نقشه‌بردار و درنتیجه نواقص نقشه پایه، تأخیر عامل چهارم در فرایند نظارت بر تهیه طرح، بی‌رغبتی مشاوران و پیمانکاران باتجربه برای تهیه و اجرای طرح به دلیل ضعف اعتبارات، استفاده‌نکردن پیمانکاران از نیروی کار بومی روستا در فرایند اجرای طرح، تعهد کم کاری پیمانکاران، ضوابط دشوار ورود تازه دانش‌آموختگان دانشگاهی مرتبط به جرگه مشاوران تهیه طرح براساس دستورکار کمیته انتخاب مشاور بنیاد مسکن انقلاب اسلامی (نظیر گذشت بیش از ۷ سال، ۵ سال و ۳ سال به ترتیب برای اخذ مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری)، توجه بیش از حد به مشاوران رشته شهرسازی دارای پروانه اشتغال در دستورکار کمیته انتخاب مشاور (به‌طوری‌که ظرفیت کاری یک کارشناس شهرسازی دارای پروانه اشتغال بیش از یک دکتری جغرافیای شهری و روستایی است)، کمبود شدید مشاوران و عامل چهارم بومی، حرفه‌ای و باتجربه برخلاف کثرت درخواست‌های مشاوران تهیه طرح و کمبود شدید مشاوران حقوقی با رتبه‌های شهرسازی و برنامه‌ریزی فضایی مرتبط با تهیه طرح هادی روستایی در استان، از دیگر آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی هستند. در این زمینه چند عبارت نیز بیان شده است: «مبلغ قراردادها خیلی کم است و هزینه‌ها زیاد»، «با اینکه مشاوران مدرک دارند، اما برخی از آنها واقعاً ضعیف هستند»، «پیمانکاران به تعهداتشان خوب عمل نمی‌کنند»، «تا هفت سال کامل از اخذ مدرک لیسانسم نگذشت، به من طرح ندادند»، «متقاضیان اخذ مدرک زیاد هستند، اما متأسفانه تجربه ندارند».

با توجه به مفهوم درونی و محتوایی مضامین پایه بالا، مضمون سازمان‌دهنده «مشاور (نقشه‌بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار» به‌مثابه یکی دیگر از آسیب‌های ساختاری طرح هادی شکل گرفته است.

یافته‌ها نشان داد کمبود اعتبارات برای فرایند تهیه، بازنگری و اجرای طرح و درنتیجه اجبار به اولویت‌بندی روستاها، توجه به معیار جمعیت برای تهیه، بازنگری و اجرای طرح و تأکید بر آن، توجه کم به روستاهای دارای جمعیت کم به‌ویژه در فرایند بازنگری و اجرای طرح، کمبود اعتبار برای اجرای دست‌کم یک پروژه اجرایی در روستاهای دارای طرح هادی مصوب استان تا پیش از سپری‌شدن زمان افق طرح (به‌طوری‌که در حال حاضر در تعداد زیادی از روستاهای دارای طرح هادی مصوب که افق طرح آنها سپری شده، هیچ پروژه‌ای اجرا نشده است)، تخصیص بخش زیادی از اعتبارات تهیه و بازنگری به اجرای طرح در روستاهای با جمعیت زیاد، نبود تعادل فضایی در میان روستاهای پرجمعیت و کم‌جمعیت و دخالت نظرات و دیدگاههای سیاسی و شخصی در انتخاب روستاها، از دیگر آسیب‌های ساختاری شناسایی‌شده درزمینه موضوع مطالعه‌شده هستند. در این‌باره چند عبارت کلیدی حاصل شده است: «اعتبارات کم موجب می‌شود روستاها را برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح اولویت‌بندی کنیم»، «متأسفانه به روستاهای کم‌جمعیت توجه کمتری معطوف می‌شود»، «توان اجرایی کمی داریم»، «گاه در انتخاب روستا دیدگاههای سیاسی دخالت دارد»، «بازنگری طرح هادی در بازه زمانی ۱۰ساله زمان مناسبی است، اما گاهی تا ۱۵ سال و بیشتر هم طول می‌کشد».

با توجه به مفهوم مضامین بالا، آسیب‌های شناسایی‌شده در این بخش «انتخاب روستا برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح» نام‌گذاری شده است.

بررسی‌ها نشان داد کمبود اعتبارات برای اجرای همه پروژه‌های مدنظر در یک روستا، ضعف اولویت‌بندی پروژه‌های اجرایی (مثلاً اجرای مبلمان روستایی که نسبت به آسفالت‌کردن معابر اولویت کمتری دارد)، توجه کم به روستاهای کم‌جمعیت و تمرکز بر روستاهای پرجمعیت، همخوانی کم پروژه‌های اجرایی با نیازها و خواسته‌های روستاییان، اعمال نظرات و سلیقه‌های شخصی در اجرای پروژه‌ها و هماهنگی کم سیاست‌گذاری‌های دهیاری با بنیاد مسکن، از دیگر آسیب‌های طرح هادی روستایی هستند. در این زمینه عبارات کلیدی زیر احصا شده است: «نمی‌توانیم همه پروژه‌ها را اجرا کنیم»، «در اجرای پروژه‌ها بهتر است به اولویت‌ها و ضروریات روستاییان توجه شود، اما متأسفانه کمتر به این مهم توجه می‌شود»، «در اجرا به روستاهای پرجمعیت اولویت داده می‌شود»، «گاه پروژه‌ای در روستا اجرایی می‌شود که نیاز واقعی روستاییان نیست؛ مانند ایستگاه مسافر و جدول‌کشی معابر که برای تردد احشام معضلی جدی است».

با توجه به ماهیت مضامین بالا، مضمون سازمان‌دهنده «انتخاب نوع پروژه اجرایی» به‌منزله یکی دیگر از آسیب‌های ساختار طرح هادی شناسایی شد.

نتایج حاصل از تحلیل مصاحبه‌ها نشان داد ضعف تعریف زمان پایان سال مالی، محدودیت زمانی برای اجرای پروژه و طولانی‌شدن اجرای طرح، از دیگر آسیب‌های ساختاری طرح هادی هستند. در این زمینه چند عنوان کلیدی عبارت‌اند از: «تیرماه زمان اتمام سال مالی است و منطبق با زمان‌بندی امور اداری انجام طرح هادی نیست»، «زمان مناسب و کافی به اجرای پروژه‌ها اختصاص داده نمی‌شود»، «بیشتر پروژه‌ها براساس زمان‌بندی تعیین‌شده انجام نمی‌شوند».

مضامین پایه بیان‌شده نشان‌دهنده آسیب‌های ناشی از «زمان‌بندی اجرای طرح» به‌مثابه یکی دیگر از مضامین سازمان‌دهنده مرتبط با موضوع مطالعه‌شده است.

یافته‌ها نشان داد آشنایی کم برخی کارشناسان جلسات با ماهیت طرح هادی، اعمال نظرات متعدد در فرایند تهیه و تصویب طرح در کمیته کارشناسی و تصویب، اظهار نظر‌های غیرکارشناسی در جلسات تهیه و تصویب طرح در کمیته کارشناسی و تصویب، تأکید بر اجرای بعضی قوانین دست‌وپاگیر در طرح و به‌وجودآمدن مشکلات متعدد برای جامعه روستایی، توجه کم کارشناسان به شرایط معیشتی روستاییان، توجه کم برخی کارشناسان حاضر در جلسات به جنبه عملیاتی طرح، تحمیل شرایط و ویژگی‌های کالبدی معیشت شهری به جامعه روستایی توسط برخی کارشناسان حاضر در جلسات، عضونبودن دهیار و رئیس شورای اسلامی روستا در جلسات کمیته تصویب به‌مثابه اعضای اصلی و طولانی‌شدن فرایند تصویب و ابلاغ طرح، از دیگر آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی هستند. در این زمینه بیان این عبارات ضروری به نظر می‌رسد: «در جلسات کمیته کارشناسی و تصویب افرادی به نمایندگی از سازمان‌ها با اطلاعات بسیار کم درباره طرح هادی حضور دارند»، «در برگزاری جلسات بهتر است شرایط زیستی و معیشتی روستاییان در نظر گرفته شود؛ دیدگاه بعضی از کارشناسان صرفاً شهری است»، «مدیران روستایی در مقام آگاهان محلی باید در جلسات حق رأی داشته باشند»، «بین فرایند تصویب و ابلاغ طرح زمان زیادی هدر می‌رود».

مضامین پایه بیان‌شده نشان‌دهنده آسیب‌های ناشی از «مراحل تصویب و ابلاغ» طرح هادی به‌مثابه یکی دیگر از مضامین کلیدی سازمان‌دهنده هستند که در این بخش از پژوهش حاصل شده است.

– ارائه الگوی تماتیک آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی

متناسب با یافته‌های حاصل‌شده در فرایند انجام پژوهش، درزمینه آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی، سه مضمون فراگیر شناسایی شد که منشأ و بنیان اصلی آنها ۱۰ مضمون سازمان‌دهنده و ۱۰۵ مضمون پایه بوده است و درنهایت متناسب با آسیب‌های شناسایی‌شده الگوی تماتیک مرتبط ترسیم شد (شکل ۳). همان‌طور که ملاحظه می‌شود، مضامین شناسایی‌شده به‌صورت ترکیبی و درهم‌تنیده به شکل‌گیری آسیب‌های جدی در فرایند تهیه و اجرای طرح هادی روستایی منجر شده‌اند که اثرگذاری این طرح ملی و کلان را با چالش‌های متعددی مواجه کرده‌اند؛ از این رو ارائه راهکارهای عملیاتی و اجرایی برای حل این آسیب‌ها می‌تواند در اثرگذاری هرچه بیشتر طرح هادی روستایی مؤثر واقع شود.

نوع اعتبار و میزان تخصیص آن

چالش‌های ساختاری طرح هادی روستایی

برون سازمانی

فنی ـ اجرایی

مدیریتی

شرح خدمات تهیه طرح و دستورالعمل‌ها و ضوابط اجرای طرح

واگذاری پروژه‌ها به مقامات محلی و نگهداری از آن‌ها

تهیه طرح هادی

سازوکار نظارت بر اجرای طرح

مشاور (نقشه بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار

انتخاب روستا جهت تهیه / بازنگری و اجرای طرح

انتخاب نوع پروژه اجرایی

زمان بندی اجرای طرح

مراحل تصویب و ابلاغ

شکل ۳. نقشه تماتیک آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی

Figure 3. Thematic map of structural damages of rural Hadi plan
نتیجه‌گیری
آسیب‌شناسی همه برنامه‌ها و پروژه‌های توسعه، ضمن مشخص‌کردن چالش‌ها و مسائل پیش روی آن، با شناسایی و ارائه راهکارهای عملیاتی‌اجرایی برای حل مسائل و مشکلات، زمینه موفقیت هرچه بیشتر آنها را فراهم می‌کند. با توجه به رشد فزاینده تهیه و اجرای طرح هادی در سکونتگاههای روستایی کشور، آسیب‌شناسی این طرح در بهبود هرچه بیشتر عملکرد طرح هادی مؤثر است. این آسیب‌ها را می‌توان در دو مقوله ساختاری و عملکردی گروه‌بندی کرد.

منظور از آسیب‌های ساختاری در این مطالعه، همه فرایندهای مرتبط با طرح هادی روستایی تا پیش از اثرگذاری (آثار عملکردی) آن بر جامعه روستایی است. نتایج پژوهش نشان داد مهم‌ترین آسیب‌های ساختاری طرح هادی را می‌توان در سه مضمون فراگیر «آسیب‌های برون‌سازمانی»، «فنی‌اجرایی» و «مدیریتی» دسته‌بندی کرد. این مضامین از ۱۰ مضمون سازمان‌دهنده (آسیب‌های مربوط به نوع اعتبار و میزان تخصیص آن، شرح خدمات تهیه طرح و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح، واگذاری پروژه‌ها به مقامات محلی و نگهداری از آنها، تهیه طرح هادی، سازوکار نظارت بر اجرای طرح، مشاور (نقشه‌بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار، انتخاب روستا برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح، انتخاب نوع پروژه اجرایی، زمان‌بندی اجرای طرح و مراحل تصویب و ابلاغ)، حاصل شده‌اند.
در مطالعات خودم به آسیب‌های شناسایی‌شده در پژوهش حاضر به‌منزله چالش‌های طرح هادی (طرح‌های فیزیکی در روستاها) اشاره کرده‌ام؛ از این رو مطالعه حاضر با پژوهش‌های اشاره‌شده همسو و این مهم در افزایش سطح اعتبار نتایج پژوهش مؤثر است. با این تفاوت که مطالعه حاضر به‌صورت اختصاصی و با رویکردی کیفی، آسیب‌های ساختاری طرح هادی را بررسی کرده است. با توجه به یکسان‌بودن فرایند تهیه و اجرای طرح هادی در سراسر کشور، نتایج این مطالعه را می‌توان به تمامی استان‌های کشور تعمیم داد؛ بنابراین نقشه تماتیک تهیه‌شده درزمینه آسیب‌های ساختاری طرح هادی در این مطالعه می‌تواند مبنایی برای حل آسیب‌های طرح هادی و بهینه‌سازی هرچه بیشتر عملکرد آن در سایر استان‌های کشور باشد. از آنجایی که برون‌داد هر مطالعه علمی، ارائه راهکارهای عملیاتی و اجرایی برای حل مسئله بررسی‌شده است، در ادامه متناسب با هریک از آسیب‌های شناسایی‌شده، راهکارهای متناسب با آن ارائه شده است (جدول ۳). گفتنی است با کاربردی‌کردن راهکارهای ارائه‌شده، می‌توان انتظار داشت که هزینه‌های مالی و زمانی صرف‌شده برای تهیه و اجرای طرح هادی روستایی در سطوح مختلف ملی و منطقه‌ای به‌صورت منسجم‌تری برای توسعه روستایی صرف و ابعاد مثبت اثرگذاری این طرح فراگیر ملی در آینده نزدیک در عرصه سکونتگاههای روستایی و جامعه ساکن در آنها بیش از پیش نمایان خواهد شد.

 

جدول ۳. راهکارهای عملیاتی رفع آسیب‌های ساختاری طرح هادی روستایی (نویسندگان، ۱۴۰۰)

Table 3. Operational solutions to solve structural damage in rural Hadi Plan (Authors, 2021)

مضامین فراگیر

مضامین سازمان‌دهنده

راهکارها

برون‌سازمانی

نوع اعتبار و میزان تخصیص آن

§ افزایش میزان اعتبارات بازنگری طرح و اجرای مورد نیاز از سوی دولت (افزایش سهم بنیاد مسکن از اعتبارات عمرانی استانی)

§ تلاش برای تخصیص کامل اعتبارات استانی

§ مشارکت روستاییان در تأمین بخشی از اعتبار پروژه‌ها به‌ویژه در پروژه‌های نیمه‌تمام (این موضوع علاوه بر تأمین بخشی از اعتبارات پروژه‌ها، حفاظت بیشتر مردم از پروژه‌های اجراشده را نیز به دنبال خواهد داشت)

§ تأمین اعتبارات تهیه و بازنگری طرح‌های استان مطابق دستورکار‌های ابلاغی سازمان برنامه و بودجه درزمینه روش محاسبه حق‌الزحمه مشاوران تهیه طرح از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان و افزایش مبلغ قراردادهای مشاوران تهیه و بازنگری طرح در راستای افزایش کیفیت طرح‌ها

§ اولویت‌دادن به تهیه، بازنگری و اجرای طرح روستاهایی که در تأمین مالی بخشی از پروژه‌ها مشارکت دارند.

§ همکاری بیشتر میان سازمان دهیاری‌ها و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی برای استفاده بهینه و نظام‌مند از اعتبارات دهیاری‌ها در تهیه، بازنگری و اجرای پروژه‌های مورد نیاز روستاها

§ به حداقل رساندن اعتبارات اوراق مشارکت با سررسیدهای طولانی و تخصیص نقدی بخشی از این اعتبارات (به طوری که هزینه‌کرد تأمین مصالح و دستمزد نیروی انسانی اجرای پروژه‌ها یا هزینه‌های پلات و پرینت گزارش‌ها و سایر هزینه‌های مشاوران با تخصیص نقدی اعتبارات تأمین شود)

§ کاهش هزینه اجرای طرح هادی با مدیریت هزینه‌ها و صرفه‌جویی ازجمله استفاده از مصالح بوم‌آورد، استفاده از نیروهای کار بومی و حذف الگوهای شهری و به‌کارگیری الگوی سنتی‌محلی در اجرای طرح هادی

§ تلاش برای تأمین بیشتر اعتبارات ملی از سوی مسئولان استانی با توجه به تعداد طرح‌های نیازمند بازنگری و اجرای طرح استان

§ تخصیص کامل اعتبارات در نظر گرفته شده

شرح خدمات تهیه طرح و دستورکار‌ها و ضوابط اجرای طرح

§ تهیه شرح خدمات براساس مناطق مختلف کشور متناسب با شرایط اقلیمی، فرهنگی، معیشتی و بنیان‌های جغرافیایی حاکم بر روستاها

§ تهیه دستورکار و ضوابط اجرای طرح براساس مناطق مختلف کشور

§ بازنگری بخش‌های مختلف شرح خدمات و توجه به مطالعات زیست‌محیطی

§ حذف بندهای غیرکاربردی و غیرضروری در شرح خدمات

§ اولویت‌بندی بهینه طرح‌های اجرایی در روستا براساس برنامه‌ریزی مشارکتی

§ تخصیص اعتبارات بیشتر برای افزایش کیفیت تهیه طرح و اجرای طرح‌ها

§ تأکید بر رویکرد بوم‌محور

واگذاری پروژه‌ها به مقامات محلی و نگهداری از آنها

§ الزام مدیران روستایی به نگهداری و مرمت طرح‌ها

§ دخیل‌کردن نظرات روستاییان در اجرای پروژه‌ها برای جلب مشارکت در حفاظت از پروژه‌ها

§ جلب مشارکت مردمی و نهادینه‌شدن نگهداری از اجرای طرح‌ها توسط عوامل بومی

فنی‌اجرایی

تهیه طرح هادی

§ رعایت کامل دستورکار‌های ابلاغ‌شده درزمینه تهیه گزارش و طراحی روستا از سوی مشاوران و عامل چهارم

§ برگزاری دوره‌های توجیهی آشنایی مشاوران و عاملان چهارم با فرایند تخصصی تهیه طرح و بهره‌گیری از روش‌های مشارکتی

§ برگزاری دوره آموزشی درزمینه طرح هادی، قوانین، مقررات و ضوابط آن برای مسئولان محلی، مدیران روستایی و اهالی روستا

§ تشویق مدیران روستایی به همکاری با مشاوران

§ ارزیابی منظم و رتبه‌بندی مشاوران تهیه طرح استان و تشویق مشاوران خلاق، فعال و کوشا با واگذاری طرح‌های بیشتر

§ رایزنی و مکاتبه با بنیاد مسکن انقلاب اسلامی کشور درزمینه تجدید نظر درباره کاهش یا حذف تعداد نسخ گزارش‌ها و آلبوم نقشه‌های تحویلی از مشاوران به‌منظور کاهش هزینه مشاوران و صرفه‌جویی در امور

§ تقویت همکاری و هماهنگی میان مشاور، عامل چهارم و کارشناسان شهرستان‌ها

§ الزام نهادها و اداره‌های مرتبط برای پاسخگویی سیستمی به استعلام‌ها به‌منظور تسریع در پاسخ استعلام‌های مرتبط

§ نگاه سیستمی مشاوران و عاملان چهارم به روستا و مشکلات آن

§ برنامه‌ریزی و طراحی منطبق با شرایط اقتصادی، اجتماعی و معیشتی خاص هر روستا و جلوگیری از طراحی‌های کلیشه‌ای و شهری و شبه‌شهری

§ توسعه کالبدی موزون روستاها

§ برگزاری دوره‌های آموزشی برنامه‌ریزی و طراحی روستایی در سطح کشور و استان برای کارشناسان، مشاوران و عاملان چهارم

§ تخصیص اعتبار لازم برای جبران خسارت‌های واردشده به واحدهای آسیب‌دیده ناشی از اجرای طرح از سوی دهیاری

§ تلاش برای ایجاد رشته برنامه‌ریزی و طراحی روستایی در آموزش عالی از سوی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی

§ جبران خسارت‌های واردشده از سوی دستگاههای اجرایی مرتبط به واحدهایی که در حریم‌های مختلف (نظیر حریم میراث فرهنگی، حریم مسیل‌ها، چشمه یا قنوات، حریم راه و… ) واقع شده‌اند

§ تلاش برای مطالعه، تصویب و اجرای طرح‌های توسعه پایدار منظومه‌های روستایی در تمامی روستاها به‌مثابه طرح‌های بلافصل فرادست طرح هادی روستایی

§ افزایش اختیارات عاملان چهارم و دقت نظر بیشتر درزمینه کنترل دقیق‌تر طرح‌ها

§ کنترل دقیق ضوابط و مقررات طرح توسط عامل چهارم و کارشناسان دفتر فنی

§ اصلاح و افزایش چارت سازمانی نیروهای دفتر فنی بنیاد مسکن استان متناسب با تعداد روستاهای استان به‌منظور نظارت بیشتر بر طرح‌ها و کاهش زمان روند تصویب

سازوکار نظارت بر اجرای طرح

§ اصلاح قوانین نظارت بنیاد مسکن بر اجرای طرح‌ها

§ تخصیص اعتبارات مورد نیاز برای نظارت دقیق بر اجرای طرح

§ تعریف و تبیین پروژه‌های اجرایی برای ساکنان روستاها

§ دخیل‌کردن و مشارکت‌دادن مدیران روستایی در فرایند نظارت بر اجرای طرح

§ آموزش مدیران روستایی برای اجرای پروژه‌ها

§ برگزاری دوره‌های آموزشی مرتبط با نظارت بر اجرای پروژه‌ها برای کارشناسان بنیاد مسکن شهرستان و استان به‌منظور کنترل کیفی اجرای طرح‌ها

§ تقویت روابط میان مدیران روستایی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی

§ الزام پیمانکاران به تضمین پروژه‌ها

§ ایجاد زمینه نوآوری در روش‌های اجرایی

§ توسعه به‌کارگیری مصالح و فناوری بومی

§ در نظر گرفتن اعتبار لازم به‌منظور حمایت مالی برای جبران خسارت حاصل از اجرای طرح

§ امکان واگذاری بخشی از امور اجرایی غیرفنی به مردم و نهادهای مردمی

§ نهادینه‌شدن تولید مصالح و تجهیزات عمرانی توسط عوامل بومی

مدیریتی

مشاور (نقشه‌بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار

§ تلاش برای تخصیص بیشتر اعتبارات به‌صورت نقدی به‌منظور افزایش انگیزه کار پیمانکاران و مشاوران

§ انتخاب پیمانکاران به تناسب نوع پروژه از میان پیمانکاران دارای رتبه ابنیه و راه

§ ارزیابی پیوسته مشاوران و رتبه‌بندی آنها

§ تعیین ظرفیت مشاوران براساس رتبه‌بندی آنها

§ استفاده از پیمانکاران بومی و حتی اهالی روستا

§ برگزاری دوره‌های آموزشی تهیه و اجرای طرح برای مشاوران و پیمانکاران و ملزم‌کردن آنها به شرکت در دوره‌های یادشده

§ مشارکت‌دادن روستاییان در اجرای طرح

§ گرفتن تضمین کیفی از پیمانکاران درزمینه استفاده از مواد و مصالح به‌کاررفته

§ تنظیم ضوابط و مقرراتی برای به‌کارگیری مشاوران حقیقی رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی و شهرسازی به‌صورت همکار به‌منظور افزایش کیفیت طراحی و مطالعات تهیه و بازنگری طرح‌ها

§ بازنگری دستورکار کمیته انتخاب مشاور درزمینه سهولت بیشتر ورود دانش‌آموختگان جدید به جرگه مشاوران و همچنین اصلاح ظرفیت مشاوران با رشته شهرسازی و جغرافیا

انتخاب روستا برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح

§ افزایش میزان اعتبارات برای تسریع فرایند تهیه، بازنگری و اجرای طرح

§ تجدید نظر در معیارهای انتخاب روستاها در فرایند تهیه، بازنگری و اجرای طرح و توجه ویژه به روستاهای دارای مشارکت زیاد

§ تقسیم و تخصیص اعتبارات در سه بخش براساس معیار جمعیت (روستاهای دارای جمعیت زیاد، متوسط و کم) برای رعایت عدالت اجتماعی و تعادل منطقه‌ای

§ اجرای دست‌کم یک پروژه اجرایی در هر روستای دارای طرح هادی مصوب تا پیش از سپری‌شدن افق طرح آن

§ اولویت‌دادن به روستاهایی که در پروژه‌های اجرایی، سهم خودیاری آنها بیشتر است، به‌منظور جلب بیشتر مشارکت‌های مالی روستاییان و فائق‌آمدن بر مشکلات کمبود اعتبارات اجرایی

انتخاب نوع پروژه اجرایی

§ تجدید نظر در معیارهای اولویت‌بندی پروژه‌ها

§ تأمین اعتبارات مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های مدنظر

§ اولویت‌بندی بهینه پروژه‌های اجرایی

§ تجدید نظر در اولویت روستاها برای اجرای پروژه‌ها

§ در نظر گرفتن مشارکت روستاییان درزمینه اولویت‌بندی پروژه‌ها

§ تعامل بیشتر بین بنیاد مسکن و دهیاری‌ها به‌منظور اجرای بهینه پروژه‌ها

زمان‌بندی اجرای طرح

§ اصلاح فرجه سال مالی با توجه به فصول مختلف سال برای فعالیت

§ تغییر زمان سال مالی از تیرماه به اسفندماه

مراحل تصویب و ابلاغ

§ برگزاری کارگاهها و

§ پرهیز از اعمال استانداردهای فضای شهری برای زندگی روستاییان
ی ساکنان روستاها

§ دخیل‌کردن و مشارکت‌دادن مدیران روستایی در فرایند نظارت بر اجرای طرح

§ آموزش مدیران روستایی برای اجرای پروژه‌ها

§ برگزاری دوره‌های آموزشی مرتبط با نظارت بر اجرای پروژه‌ها برای کارشناسان بنیاد مسکن شهرستان و استان به‌منظور کنترل کیفی اجرای طرح‌ها

§ تقویت روابط میان مدیران روستایی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی

§ الزام پیمانکاران به تضمین پروژه‌ها

§ ایجاد زمینه نوآوری در روش‌های اجرایی

§ توسعه به‌کارگیری مصالح و فناوری بومی

§ در نظر گرفتن اعتبار لازم به‌منظور حمایت مالی برای جبران خسارت حاصل از اجرای طرح

§ امکان واگذاری بخشی از امور اجرایی غیرفنی به مردم و نهادهای مردمی

§ نهادینه‌شدن تولید مصالح و تجهیزات عمرانی توسط عوامل بومی

مدیریتی

مشاور (نقشه‌بردار، مشاور تهیه طرح و عامل چهارم) و پیمانکار

§ تلاش برای تخصیص بیشتر اعتبارات به‌صورت نقدی به‌منظور افزایش انگیزه کار پیمانکاران و مشاوران

§ انتخاب پیمانکاران به تناسب نوع پروژه از میان پیمانکاران دارای رتبه ابنیه و راه

§ ارزیابی پیوسته مشاوران و رتبه‌بندی آنها

§ تعیین ظرفیت مشاوران براساس رتبه‌بندی آنها

§ استفاده از پیمانکاران بومی و حتی اهالی روستا

§ برگزاری دوره‌های آموزشی تهیه و اجرای طرح برای مشاوران و پیمانکاران و ملزم‌کردن آنها به شرکت در دوره‌های یادشده

§ مشارکت‌دادن روستاییان در اجرای طرح

§ گرفتن تضمین کیفی از پیمانکاران درزمینه استفاده از مواد و مصالح به‌کاررفته

§ تنظیم ضوابط و مقرراتی برای به‌کارگیری مشاوران حقیقی رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی و شهرسازی به‌صورت همکار به‌منظور افزایش کیفیت طراحی و مطالعات تهیه و بازنگری طرح‌ها

§ بازنگری دستورکار کمیته انتخاب مشاور درزمینه سهولت بیشتر ورود دانش‌آموختگان جدید به جرگه مشاوران و همچنین اصلاح ظرفیت مشاوران با رشته شهرسازی و جغرافیا

انتخاب روستا برای تهیه/ بازنگری و اجرای طرح

§ افزایش میزان اعتبارات برای تسریع فرایند تهیه، بازنگری و اجرای طرح

§ تجدید نظر در معیارهای انتخاب روستاها در فرایند تهیه، بازنگری و اجرای طرح و توجه ویژه به روستاهای دارای مشارکت زیاد

§ تقسیم و تخصیص اعتبارات در سه بخش براساس معیار جمعیت (روستاهای دارای جمعیت زیاد، متوسط و کم) برای رعایت عدالت اجتماعی و تعادل منطقه‌ای

§ اجرای دست‌کم یک پروژه اجرایی در هر روستای دارای طرح هادی مصوب تا پیش از سپری‌شدن افق طرح آن

§ اولویت‌دادن به روستاهایی که در پروژه‌های اجرایی، سهم خودیاری آنها بیشتر است، به‌منظور جلب بیشتر مشارکت‌های مالی روستاییان و فائق‌آمدن بر مشکلات کمبود اعتبارات اجرایی

انتخاب نوع پروژه اجرایی

§ تجدید نظر در معیارهای اولویت‌بندی پروژه‌ها

§ تأمین اعتبارات مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های مدنظر

§ اولویت‌بندی بهینه پروژه‌های اجرایی

§ تجدید نظر در اولویت روستاها برای اجرای پروژه‌ها

§ در نظر گرفتن مشارکت روستاییان درزمینه اولویت‌بندی پروژه‌ها

§ تعامل بیشتر بین بنیاد مسکن و دهیاری‌ها به‌منظور اجرای بهینه پروژه‌ها

زمان‌بندی اجرای طرح

§ اصلاح فرجه سال مالی با توجه به فصول مختلف سال برای فعالیت

§ تغییر زمان سال مالی از تیرماه به اسفندماه

مراحل تصویب و ابلاغ

§ برگزاری کارگاهها و دوره‌های آموزشی برای کارشناسان توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به‌منظور آشنایی با ماهیت طرح هادی

§ ارتقای سطح اقتدار کارشناسان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی درزمینه پالایش نظرات سایر کارشناسان حاضر در جلسات

§ در نظر گرفتن شرایط معیشتی روستاییان در فرایند تصویب طرح‌ها

§ پرهیز از اعمال استانداردهای فضای شهری برای زندگی روستاییان

§ تجدید نظر در ضوابط و سرانه‌ها و مساحت قطعات متناسب با سبک زندگی روستاییان و شرایط معیشتی و شغلی آنها

§ اصلاح آیین‌نامه کمیته تصویب طرح‌ها و دعوت از دهیار و شورای اسلامی روستا در سِمت اعضای اصلی دارای حق رأی

§ اصلاح قوانین مراحل تصویب و ابلاغ طرح
درنهایت اجرای طرح …
حسین جمالی
کارشناس فناوری
مدرس دانشگاه
ازدیارگیل دیلم سیاهکل
hossein.jamali1214@gmail.com

§