«سرای مهدیه» در یک قدمی تغییر کاربری

کارگران مشغول کارند، کیسه های برنج با نخ های کنفی دوخته می‌شود. یکی از کارگران با خنده می‌گویند، بدون گونی و نخ کنفی نمی‌شود، این گونی‌ها خاطره نوستالژیک برای ما دارد.

کمی بعد کامیونی از خیابان اصلی «ایزد دوست» وارد مرکز تجارت و بسته بندی برنج  گیلان می‌شود و گونی‌های آماده شده برنج، بار کامیون شده تا به تبریز برود.

مرکز توزیع و تجارت برنج گیلان هنوز هم در کُرد محله است اما با اندک تغییر مکان از ۵۰ سال پیش، در «سرای مهدیه» قرار دارد. این کاروانسرا، سمبل مهمترین محصول کشاورزی گیلان است

سرای فعلی برنج مهدیه، اگرچه از سال ۱۳۱۷ دایر شده، ولی محدوده همین خیابان در «کُرد محله» حدود صد سال، مرکز خرید عمده برنج از کشاورزان، قیمت گذاری، درجه بندی و توزیع به سراسر کشور بوده و هست.

مرکز توزیع و تجارت برنج گیلان هنوز هم در کرد محله است اما با اندک تغییر مکان از ۵۰ سال پیش، در «سرای مهدیه» قرار دارد. این کاروانسرا، سمبل مهمترین محصول کشاورزی گیلان است. محصولی که دست مهری به سویش دراز نمی شود. از وقتی شالیزارها از کم آبی و مهاجرت از دیگر استانها به گیلان آب رفت، بازار عمده برنج گیلان هم به سراشیبی افتاد.

اگر این روزها به حجره های سرای مهدیه سری بزنید، شاید سازه های جدید، قدمت آن را نشان ندهد، ولی داخل هرحجره، نمادهای سه نسل فعالیت علافان را خواهید دید. از تصاویر پدران و پدربزرگ هایی که به دیوار حجره نصب شده تا اسناد خرید و فروش سال های ۱۳۲۰ خورشیدی.

اگر پای صحبت کهنسالان خیابان ایزدوست بنشینید، به یاد دارند که در روزهای بحبوحه پیروزی انقلاب سال ۱۳۵۷، حجره های چوبی سرای مهدیه به آتش کشیده شد. روزهایی که انقلابیون به دنبال «اسماعیل خداترس کردمحله» به کاروانسرای مهدیه آمدند و او بر بام حجره‌ها به دفاع از خود تیر می‌انداخت و در جریان تیراندازی های دو طرفه، سازه‌های چوبی سرای مهدیه در آتش انقلابیگری خاکستر شد.

چند روز بعد، اسماعیل خداترس(معروف به اسمال کیجا)- که زمانی قلچماق محله امین الضرب بود اعدام شد. و حجره های سوخته، آرام آرام از نو ساخته شد و دوباره تابلوی «مرکز تجارت و بسته بندی برنج گیلان» بر سردرب سرای مهدیه نصب شد و دوباره صادرات برنج از این مرکز به سراسر کشور آغاز گردید.

اما، روزهای پرالتهاب دهه ۶۰ و احتکار ارزاق عمومی در جنگ ۸ساله، تا این اندازه بر کاسبکاران مهدیه سخت نگذشته بود که حالا با خرید چند باب مغازه در ورودی سرای مهدیه، بیم تغییرکاربری، مرکز توزیع برنج سرای مهدیه را تهدید می‌کند.

داستان از جایی شروع شد که اعضای اتحادیه صنف برنج شهرستان رشت، از مسئولان می‌خواهند تا صدای کسبه سرای مهدیه را بشنوند زیرا خطر تخریب، کاروانسرای مهدیه را تهدید می‌کند و تنها مرکز تجارت و بسته بندی برنج گیلان که می‌تواند پایلوتی برای توسعه گردشگری با محوریت مهمترین محصول استراتژیک گیلان باشد، در یک قدمی نابودی است.

 از اواخر دوره قاجار مرکز تجارت و توزیع برنج گیلان، محله لب آب و سرچشمه بود و بعدها از سال ۱۳۱۷، به دلیل همجواری، به کردمحله منتقل می‌شود

 

« اسماعیل محمدی پویا» رئیس اسبق اتحادیه صنف برنج شهرستان رشت، از قدمت ۱۰۰ساله بازار برنج در کردمحله به مرور می‌گوید.

محمدی پویا که خود در تیمچه برنج فروشی مهدیه حجره دارد، رئیس هیات امنای سرای مهدیه نیز هست و در این باره می‌گوید: کردمحله، در اصل گُردمحله بوده است. اگرچه این محدوده از دوره قاجار، بخش خروجی شهر و پذیرای اقوام مهاجر بوده است، ولی مرکز فعالیت پهلوانها و بقولی داش مشدی و بعضا قلچماق ها هم بوده است.

محمدی پویا می‌افزاید: از اواخر دوره قاجار مرکز تجارت و توزیع برنج گیلان، محله لب آب و سرچشمه بود و بعدها از سال ۱۳۱۷، به دلیل همجواری، به کردمحله منتقل می‌شود. به دلیل نزدیکی به خروجی شهر و پل عراق از ابتدای محله در نزدیکی مسجد ابوذر کُردمحله تا سرتاسر خیابان ایزدوست فعلی، علافان و برنج فروشان فعالیت داشتند.

با احداث کاروانسرای مهدیه در سال ۱۳۵۲، اسماعیل خداترس کرد محله، حجره های مهدیه را به علافان کردمحله می‌فروشد و از همان زمان درجه بندی، قیمت گذاری و توزیع برنج گیلان در سرای مهدیه انجام می‌شود.

وی، با بیان اینکه در این مرکز روزانه  ۳۰تن برنج بسته بندی و به دیگر شهرها و استانها فرستاده می‌شود، اضافه کرد: سرای مهدیه با ۳۵ باب مغازه، روزانه ۲۰۰ نفر به طور مستقیم مشغول بکار هستند.

کاروانسرای مهدیه، ۳۵۰۰ مترمربع  مساحت دارد.  متاسفانه همه حجره پلاک ثبتی مشترک ندارند و ۲۰حجره فعالیت دائمی دارد. مشکل از زمانی آغاز شد که  ۹پلاک ثبتی از مجموع ۱۴ پلاک، توسط یک غیرگیلانی خریداری شده و قرار است با کاربری جدید نوسازی شود. با صدور پروانه نوسازی، عملا ورودی دسترسی بازار بزرگ برنج مهدیه نیز از بین می‌رود.

محمدی پویا، بر حفظ این مرکز به عنوان یک پتانسیل گردشگری و اقتصادی برای استان گیلان تاکید دارد و می‌گوید: تاکنون برخی از اعضای شورای شهر و کارشناسانی از اداره میراث فرهنگی از سرای مهدیه بازدید داشته اند. اگرچه سازه های چوبی سرای مهدیه در آتش سوزی اوایل انقلاب از بین رفته است، اما نباید این میراث فرهنگی و معنوی رشت فراموش شود.

مسئولان می‌توانند با ثبت ملی سرای مهدیه، حجره ها را نیز به سبک معماری گذشته بازآفرینی کنند و شرایطی فرآهم آورند که گردشگران برای خرید انواع برنج مرغوب به کردمحله و سرای مهدیه بیایند.

سرای مهدیه یک برند است و هنوز بسیاری از کشاورزان حاضر نیستند برنج تولیدی خود را در جای دیگر بفروشند. نمی‌دانیم کدام دست های پشت پرده به دنبال نابودی مرکز توزیع برنج گیلان است

«محسن حسین زاده» از دیگر اعضای هیات مدیریه مهدیه، نیز می‌گوید: بنده ۳۲ سال است که در سرای مهدیه مشغول به کارم. برخی حجره داران ۳نسل در این سرا فعالیت کرده اند.

وی، با اشاره به برخی از مشکلاتی که خریدار جدید برای حجره داران ایجاد کرده است، گفت: اگرچه حق مالکیت خریدار جدید محفوظ است ولی نباید قدمت تاریخی راسته علافان و سرای مهدیه را نادیده گرفت.

از بین رفتن مرکز توزیع برنج گیلان، یعنی بی مهری مضاعف به برنج ایرانی، به شالیکار و به کارخانه های برنج کوبی و… تخریب سرای مهدیه، زنجیره ای از تخریب های اقتصادی را به دنبال خواهد داشت. درحالیکه مسئولان می توانند با حمایت از علافان، یک پایگاه گردشگری در خیابان ایزدوست با محوریت برنج ایجاد کنند.

حسین زاده، یادآور می‌شود: سرای مهدیه تنها یک سازه نیست که بگویم میراثی هست یا نه. برخی از حجره داران هنوز فاکتورهای فروش سال های ۱۳۲۰ را دارند. تخریب سرای مهدیه، نابودکردن میراث ۱۰۰ساله مرکز تجارت برنج است، نابودی این مرکز چرخه اقتصادی شالیکاران و توزیع و صادرات برنج را مختل خواهد کرد.

«رضانودل»، از حجره داران سرای مهدیه نیز می‌گوید: برنجی که به سرای مهدیه می‌آید، مستقیم از کشاورزان دریافت می‌شود و در این مرکز سورتیگ(درجه بندی و بسته بندی) و سپس توزیع می‌شود. سرای مهدیه خرده فروشی ندارد و مرکز عمده پخش برنج به سراسر کشور است.

سرای مهدیه یک برند است و هنوز بسیاری از کشاورزان حاضر نیستند برنج تولیدی خود را در جای دیگر بفروشند. نمی‌دانیم کدام دست های پشت پرده به دنبال نابودی مرکز توزیع برنج گیلان است!

کامیونی که کیسه های برنج را بار کرده، رشت را به مقصد تبریز ترک می‌کند و من می‌مانم و خواسته حجره داران که باید منعکس شود. خواسته ای که تاکید دارند به هر شکل ممکن نباید سرای مهدیه نوسازی شود.

ثبت ملی یک یا یک مجموعه بنای تاریخی، براساس دارا بودن شاخصه های معماری انجام می‌شود که بررسی آن هم بر عهده کارشناسان اداره میراث فرهنگی است

«علیرضا تهیدست» رئیس اتاق اصناف گیلان، نیز درخواست کسبه سرای مهدیه را یادآور شده و در گفتگو با خبرنگار مرور می‌گوید: باوجود ناملایمات به بازار برنج ناشی از واردات بی‌رویه برنج خارجی، بازهم گیلان مهمترین مرکز تولید برنج در گیلان است و سرای مهدیه به عنوان مرکز تجارت برنج گیلان باید حفظ شود.

وی با اشاره به خرید مالکیت زمین و بخشی از حجره های سرای مهدیه توسط یک غیرگیلانی، اضافه می‌کند: اگرچه حمایت از سرمایه گذاران بخش خصوصی آورده اقتصادی برای گیلان خواهد داشت، اما باید ملاحظات فرهنگی و میراثی سرای مهدیه را هم لحاظ کرد و صدور پروانه نوسازی برای بخشی از بدنه تجاری سرای مهدیه، بویژه از ورودی این سرا، به این مرکز تجاری آسیب می‌زند.

تهیدست، اضافه می‌کند: ثبت ملی سرای مهدیه، خواسته کسبه این مرکز تجاری است و درصورت ثبت ملی، خطر تخریب از این مرکز تجاری برداشته می‌شود.

اگرچه کسبه سرای مهدیه، خواسته مکتوب خود را هم به شورای شهر ارسال کرده اند، ولی باید گفت؛ ثبت ملی یک یا یک مجموعه بنای تاریخی، براساس دارا بودن شاخصه های معماری صورت می‌گیرد که بررسی آن هم بر عهده کارشناسان اداره میراث فرهنگی است و سرای مهدیه در آتش سوزی یک بار سوخته و از نو ساخته شده است.

با این حال به دلیل عقبه تاریخی این مرکز از یک سو و فعالیت مستمر بیش از یک دهه سرای مهدیه در سورتینگ و پخش برنج گیلان به کشور، می‌تواند از بعد میراث معنوی استان گیلان مورد توجه قرار گیرد.

بنابراین اداره کل میراث فرهنگی گیلان مسئولیت بررسی این مهم را داشته و می‌باید خواسته کسبه را لحاظ کرده و با بررسی پیشینه این مکان پرونده ای برای ثبت معنوی مرکز تجارت برنج گیلان تهیه و زمینه ثبت ملی آن را فرآهم آورد