استعمارگران پرتغالی در خلیج پارس / علی غلامرضایی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ

اختصاصی همای گیلان:  ایران پس از فتح قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح راه خشکی میان اروپا و آسیا – خصوصا خاورمیانه – توسط امپراتوری قدرتمند عثمانی بسته شد به همین خاطر اروپایی ها جهت دستیابی به سرزمین هند و آبهای گرم دریاهای جنوب و مواد خام برای تولید کالاهایشان دست به کشف سرزمین های ناشناخته کره خاکی زدند تا مگر بتوانند از طریق راه های آبی به هند برسند.

در سال ۱۴۸۶ میلادی – ۵۳ سال پس از فتح قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح ، یکی از جهانگردان و دریانوردان پرتغالی به نام بارتلمو دودیاز (به انگلیسی: Bartholemeu de Diaz(خود را به دماغه جنوبی آفریقا و آبهای اقیانوس هند رسانید ولی رسیدن به سرزمین هند و آبهای گرم جنوب آسیا و خاورمیانه – که هدف اصلی او بود – توفیق نیافت.

در سال ۱۴۹۸ میلادی ، یعنی دو سال قبل از تشکیل دولت صفوی ، یک جهانگرد و دریانورد پرتغالی دیگر به نام ” واسکودوگاما ” اندیشه دریانورد قبلی را به عمل رسانید و از طریق دماغه جنوب آفریقا و اقیانوس هند به سواحل غربی هندوستان رسید و پای پرتغالی ها و سایر اروپایی ها را به آبهای جنوبی آسیا باز کرد.

دریانورد پرتغالی – واسکودوگاما – و همراهانش پس از دور زدن دماغه آفریقا متوجه سواحل شمال شرقی آفریقا شدند تا مگر با کمک یکی از ناخدایان بومی بتوانند به سرزمین هند دسترسی پیدا کنند. پرتغالی ها در نهایت با کمک شخصی به نام شهاب الدین – که از ناخدایان خلیج پارس و مسلمان بود – توانستند به سرزمین هند برسند.

کشف راه آبی هندوستان ضربه های جبران ناپذیری بر پیکره کشور های مسلمان خاورمیانه خصوصا ایران و عثمانی وارد آورد. با استقرار پرتغالی ها در آبهای تجاری آسیا مشکلات فراوانی را به تاجران و دریانوردان عثمانی و ایران پدید آورد که البته سلاطین عثمانی – خصوصا سلطان سلیمان قانونی – به دفع خطر پرتغالی ها پرداختند که جای سخن از آن در این جستار نیست. پرتغالی ها در دست برد و تجاوز و تعدی به کشتی های بیگانه دست کمی از دزدان دریایی نداشتند.

در هر صورت پس از ” واسکودوگاما ” پرتغالی ها همچنان در آبهای گرم جنوب آسیا به پیشروی خود ادامه دادند.آلفونسودو آلبوکرک(به انگلیسی:Alphonse d’ Albuquerque)با نیروی نظامی قابل توجه از جمله توپ های سنگین و چندین کشتی جنگی ، وارد آبهای جنوب ایران و خلیج پارس شد و جزیره هرمز را به محاصره گرفت.

حاکم جزیره هرمز – خواجه عطار – با تکیه بر نیروی نظامی قابل توجهی که در اختیار داشت به مقابله با پرتغالی ها شتافت و در جنگی که بین او و پرتغالی ها درگرفت ، ایرانی ها شکست خورده و پرتغالی ها علاوه بر اخد غرامت جنگی ، خواجه عطار را خراج گذار خود کردند. و او متعهد شد هر ساله ۱۵ هزار اشرفی به دولت پرتغال بدهد.در این بین دولت صفوی که نیروی دریایی چندان قوی نداشت و از جانب عثمانی ها و ازبک ها درگیر جنگ بود حاکمیت پرتغالی ها بر آبهای جنوب ایران را پذیرفت و در مقابل با پرتغالی ها عهدنامه ای را امضا کردند که پرتغالی ها در قبال فروش توپ و تفنگ به ایران و اتحاد بر علیه عثمانی ، قادر شدند از طریق مناطق جنوبی ایران به عمان و بحرین و قطیف(مناطق عرب نشین شرقی خلیج فارس ) از راه های خاکی لشکرکشی کند.

در هر صورت این رخداد ها به معنی آغاز فعالیت و حضور استعمارگران در خلیج فارس بود.سرانجام دردوره شاه عباس که اوج قدرت صفویان بودسرداردلیرش امامقلی خان موفق شدباهمکاری انگلیسیها پرتغالیهاراازبندرگمبرون وجزیره هرمزبیرون کند.منبع:کتاب کارنامه شاه عباس اول صفوی،علی غلامرضایی،انتشارات دافوس

//علی غلامرضایی