آیینی به وسعت کوه های البرز و قداست آب؛ تلاش یک پژوهشگر جوان برای احیای «تیرماسینزده»

همای گیلان: به نقل از گیلان مصور، آبان ماه یادآور جشن ها و آیین های مرتبط با آب است که تا ۵۰سال پیش در جلگه شرق گیلان برگزار می شد. قداست آب در فرهنگ فولکور گیلان یک سری آیین ها به یادگار گذاشته است که با رفتن پدربزرگها و مادربزرگها هر روز کمرنگ تر می شود.
یکی از این آیین ها، مراسم «تیرما سینزده» بود که از سال ۱۳۸۶ توسط برخی فرهنگ دوستان حوزه شرق گیلان در انجمن های خودجوش دوباره احیا شده است. به همین منظور سراغ نویسنده کتاب، «تیرما سینزده» رفتیم که باچاپ کتابش نقش بسزایی در ثبت ملی این آیین بومی گیلان و مازندران داشته است. آیینی که مازندران را واداشت تا روز مازنداران را برگرفته از همین تقویم جشن ملی بگیرد.
«میثم نواییان»، ریشه این آیین را به اسطوره های بابلی و اکدی می رساند و معتقد است بین ستاره تیشتر و آرش کمانگیر و ساکنان حوزه کوه البرز پیوند عجیبی وجود دارد و به این علت جشن تیرگان در نیمه آبان ماه در گیلان و مازندران برگزار می شود.

– چطور شد که بفکر احیا کردن جشن تیرماسینزده افتادید؟
بچه که بودم، شب ۱۳ آبان برای من یکی از بهترین شب ها بود. از هفته ها قبل منتظر این شب بودیم که همه خانواده بزرگ نواییان و بچه های فامیل در خانه پدر بزرگم مرحوم «کربلایی علی اصغر» جمع شویم، پدرم دور ظرف آب می نشست، پدربزرگ و مادربزرگم اشعاری می خواندند، نیت می کردند و با ظرف آب فال می گرفتند و ما بچه ها در این زمان باید ساکت می بودیم. بعد از اتمام فال گرفتن، ما بچه ها شیطنت و بازی می کردیم و خوراکی های مخصوص این شب را می خوردیم. خلاصه تا پاسی از شب به همه خوش می گذشت.
پدربزرگم که فوت کرد، این مراسم هم از خاندان ما برچیده شد. پدر و مادرم هر دو کارمند بودند و فرصت این برنامه ها را نداشتند. من هم آن زمان نمی دانستم اصلا چرا شب ۱۳آبان جشن می گیریم و چرا به این شب تیرماسینزده می گویند.
بزرگتر که شدم با مطالعه فهمیدم قدمت این آیین همپایه تاریخ کشور ماست و ریشه در جشن آب پاشان دارد. به همین منظور تصمیم گرفتم با کمک برخی از دوستان در زادگام یعنی رامسر این جشن را دوباره احیا کنیم.

– خاستگاه این مراسم گیلان بود یا مازندران؟
خاستگاه تیرماسینزده استان مازندارن است و شهر آمل. ولی بخاطر اینکه ما در حوزه های فرهنگی تاثیر و تاثر داشتیم، و مرزهای سیاسی نمی تواند مرزهای جغرافیایی را از هم جدا کند، می بینیم این مراسم در کل استان مازندارن، استان گلستان، شرق گیلان، سمنان، الموت، طالقان و خلاصه تمام حوزه کوه های البرزاجرا می شد. من در کتابم نقشه حوزه فرهنگی تیرما سینزده را در شمال کشور ترسیم کرده ام.

– جلگه مرکزی و غرب گیلان چطور؟
این تاثیر فقط در جلگه شرق گیلان بود. رودخانه سفیدرود به معنی تعیین کننده مرز جغرافیایی و فرهنگی از گذشته بوده است. حتی درآستانه هم این مراسم برگزار نمی شد. تاثیر این مراسم تا لاهیجان است. البته تا ۵۰سال پیش در مناطق جلگه ای شرق بخصوص در لنگرود و رودسر این آیین برگزار می شد ولی به خاطر سرعت مدرنیته در جلگه نسبت به کوهپایه، امروز فقط شاهد اجرای پراکنده این مراسم در مناطق کوهپایه و کوهستانی شرق گیلان هستیم.
بخاطر دارم برای تجدید چاپ کتابم، به دیدن مرحوم میرابوالقاسمی در زادگاهشان روستای «گلیرد» رفتم و متوجه شدم این مراسم نیز در طالقان مانند مازندارن در شب ۱۳آبان برگزار می شود.

– اختلاف برگزاری مراسم در گیلان و مازندران چند روز است و دلیل آن چیست؟
در مازندارن شب ۱۲آبان یعنی شب سینزده آبان برگزار می شود و در گیلان ۲۸آبان. دلیل آن هم اختلاف در گاهشماری سال نوی گیلان و مازنداران است. آغاز سال نو در گیلان ۱۷مرداد است و در مازندران ۲مرداد. به همین ترتیب برگزاری این آیین هم با ۱۵روز اختلاف است. در گاهشماری دیلمی، آبان ماه معادل تیرماه است. البته به دلیل نزدیکی، در شهرستان های کلاچای، چابکسر و تا رودسر شب ۱۳آبان این جشن برگزار می شد ولی در لاهیجان و لنگرود، ۲۸آبان اجرا می شود..
– سینزده تیرماه ارتباطی هم با آبان یشت دارد؟
مفاهیم فرهنگی ما در جریان تطور و تکامل با دین زردشت مواجه می شود. زردشت در فلات مرکزی خیلی تاثیر گذار بود ولی مردم شمال کشور بخاطر کوه ها و جنگل های انبوه و روحیه استقلال طلبی، با زردشت میانه خوبی نداشتند.
– اگر بپذیریم تنها گاتها منسوب به زردشت است و بخش های زیادی از اوستا و ازجمله یشت ها برگرفته از آیین های پیش از زردشت است، این تاثیر را نمی توان نادیده گرفت. ضمن اینکه در اسطوره های ایرانی پیش از آناهیتا، ایزد اپم نپات نگهبان آبها بود.
البته همواره پیوندی بین مهر و ناهید وجود داشته. ولی باید درنظر گرفت که ما یک عنصر مقدس به نام آب داریم که دیگر عناصر پیوندخورده با آن در هر منطقه نامی متفاوت دارند. مثلا ما در گیلان و بخصوص لاهیجان آیین های مربوط به چهارشنبه خاتون را داریم. آیین ها تطور پیدا می کنند و مقدس بودن آب سرجای خودش هست.

– آیین های مرتبط با تیر یا ستاره تیشتر در فلات مرکزی در نیمه تیر برگزار می شود. در بندهش از متون پهلوی بجای مانده نبرد نخست ستاره باران آور تیشتر با اپوش یعنی ستاره خشکسالی در تیر آغاز می شود این اختلاف زمان در گیلان دیدگاه های نجومی دارد؟
بله. ستاره شعرای یمانی یا همان تیشتر در شمال کشور در پاییز و در آبان ماه در اوج نوردهی خود است. این ستاره آبی رنگ است و در تفکر مردم باستان ارتباطی هم با آب داشت. ضمن اینکه وقتی مردم این ستاره را در اوج آسمان می دیدند، آغاز سال بارش بود.
این ستاره از آن جهت سرچشمه آب ها در آبان یشت توصیف می شود که طلوع آن در مشرق با فصل باران در ایران قدیم مصادف بود.
نقطه مقابل آن ستاره قلب العقرب است. ستاره ای غول پیکر و سرخ رنگ که قطر آن ۳۰۰برابر قطر خورشید است و زمانی در اوج صور فلکی است که کشور با خشکسالی روبروست.
در نبرد اپوش و تیتشر هم که در اسطوره های ما آمده در ۳مرحله جنگ آغاز می شد و در نهایت ستاره تیشتر به شکل اسب سفیدی در آسمان ظاهر شده و اپوش را از بین می برد. زمان این ظهور مصادف با پاییز است و مردم تصور می کردند قربانی و فدیه دادن برای تیشتر نتیجه داده که بارندگی آغاز شده است.
– برگردیم به سمبل های سینزده تیرماه، که در قالب یک جشن تا عصر ما رسیده است. در این شب چه مراسمی برگزار می شد؟
البته من روستاهای زیادی در حوزه کوههای البرز را برای جمع آوری فرهنگ شفاهی این آیین جستجو کرده ام. این آیین با کم و بیش اختلاف برگزار می شود. مثلا آوردن آب بوسیله کودکان از یک چشمه، انداختن سوزن در آب برای از بین رفتن شرارتها، انداختن انگشتر در آب برای فال گرفتن و بیرون آوردن آن توسط یک دختر تقریبا عناصر مشترکی هستند.
خواندن اشعاری که منسوب به «امیر پازواری» شاعر و عارف مازندرانی(قرن۹) است یکی دیگر از سمبل های این مراسم است که معمولا یک نفر بزرگ فامیل بعد از نیت کردن فال، اشعاری را به طبری می خواند وکسی که قصد فال گرفتن داشته از محتوای آن برداشت خودش را دارد. برخی اشعار فولکلور و شعرهای شاعران بزرگ هم در این مراسم خوانده می شود.
تنقلات این مراسم هم از جمله نان و شیرینی های محلی توسط شرکت کنندگان تهیه می شد و هرکس به اندازه وسع خود در برگزاری این جشن سهیم بود.
– با توجه به اینکه نقش اسطوره ها هر روز کمرنگ تر می شود، احیای این مراسم در عصر حاضر چه کارکردی دارد؟
بنظر من جشن های محلی و از جمله تیرماسینزده فقط یک جشن صرف نبود. هنوز هم این جشن ها می تواند کارکردهای خودش را داشته باشد. مهمترین آن پیوند اعضای خانواده به این بهانه است. وقتی اعضای یک فامیل دور هم جمع می شوند، شادی و نشاط به خانواده ها برمی گردد. کدورتها برطرف می شود و بار دیگر مردم آن قداستی که برای عناصر طبیعت داشتند، احیا می شود و نسل بعدی هم حافظان طبیعت می شوند. زمانی پدربزرگها و مادربزرگها میراث معنوی ما را بطور شفاهی به نسل بعد منتقل می کردند. بنابراین احیای این مراسم سنت های شفاهی را زنده می کند.
– اولین بار چه سالی بطور رسمی این مراسم را برگزار کردید؟
سال ۸۶ در منزل شخصی خودم دوستان و فامیل را جمع کردم. یک سال بعد با انجمن دوستداران رامسر این مراسم را برگزار کردیم. و یک سال بعد همزمان با رونمایی چاپ اول کتابم، با همکاری مازندرانی های مقیم پایتخت، تیرماسینزده در برج میلاد برگزار شد. چون تا آن زمان منبع مکتوب و مستقلی در زمینه تیرماه سینزده نبود، استقبال خوبی شد و من با توجه به سن کمی که داشتم خودم هم باورم نمی شد. همین امر انگیزه ای شد که با توجه به عضویتم در شورای ثبت میراث فرهنگی گیلان، تلاش کردم این آیین معنوی به شماره ۲۳۶ در فهرست آیین معنوی کشور ثبت شد و همزمان با جشن ملی این آیین- که سال ۱۳۹۰ در رامسر برگزار شد- رسانه ملی هم مراسم را پخش کرد.
– امسال مراسم تیرماسینزده در کاجا برگزار می شود؟
البته ۴سالی است که بخاطر احترام به عزاداری امام حسین (ع) جشن های تیرما سینزده به گستردگی سال های قبل برگزار نمی شود. ولی در محافل دوستانه مراسم داریم و امسال هم در قاسم آباد سفلی، بوم گردی گیله بوم، ساعت۹ پذیرای علاقمندان به این آیین هستیم.
– چاپ دوم کتابتان چه تفاوت هایی با چاپ اول دارد؟
می شود گفت اصلا یک کتاب جدید و جامع تر است. زمانی که پژوهش در چاپ اول تیرماسینزده را آغاز کردم، فقط چند برگ منبع کتابخانی پراکنده بود. بنابراین سراغ اساتید بزرگ رفتم وو منابع پراکنده و روایت های شفاهی را هم جمع کردم. بررسی های میدانی زیادی در روستاهای طالقان الموت و مازندران داشتم و جزییات و تفاوت های باورداشت های این آیین را به تفکیک نوشتم.
ضمن اینکه با همکاری دوستانم در انجمن نجوم، به حل مسایل مرتبط با ستاره شناسی اسطوره ای پرداختم و با نرم افزار starninght و رصد ستاره تیتشر و همچنین تطبیق با اساطیر مربوط به تیتشر در فرهنگ بابلی، شهر سوخته، تخت جمشید و چغارزنبیل و شمال کشور پرداختم. و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسطوره شناسی نتایج بررسی میدانی و نجوم، به تحلیل و مقایسه ایزد آب، و اسطوره آرش و جزییانتاین آیین کهن پرداختم و سعی کردم تا یک کتاب مرجع بنویسم و امیدوارم برگزاری این آیین در گیلان به جایگاه واقعی خود برسد.

با کانال همای خبر همراه باشید