نتایج آیین مزدک /تهیه کننده علی غلامرضائی مدرس دانشگاه وپژوهشگرتاریخ ایران

اختصاصی همای گیلان، با مطالعه‌ی دقیق در ماخذی که راجع به آیین مزدک در دسترس ما است می‌توانیم تصوری از بسط و توسعه‌ی این مذهب در زمان سلطنت طولانی قباد بدست آوریم. آیین مزدک در بدو امر طریقتی مذهبی بود که مردی صاحب خیالات عالی آنرا تبلیغ می‌نمود. جنبه‌ی اشتراکی این آیین در درجه‌ی دوم اهمیت قرار داشت. قوانینی که قباد برای عملی کردن افکار مزدک در دوره‌ی اول پادشاهی خود وضع کرد انقلابی بود ولی نه به حدی که در نظر بیگانگان جلوه کرده است. در زمان خلع قباد و، شاید هم در طول ایام پادشاهی جاماسپ، آیین مزدکی بسیار کم توسعه یافت؛ ولی افکار اشتراکی در مخیّله‌ی مردمان پست، که قرن‌ها رنج برده بودند، شروع به پیشرفت کرد، بدوا خیلی به کندی ولی بعد به سرعت رو به انتشار گذاشت؛ راهنمایانی پدید آمدند که دیگر مانند مزدک زهد و تقوی و بی‌علاقگی وی را نداشتند. نارضامندی شدت یافت، طبقات پست مردم از بسیاریِ شماره‌ی خود گستاخ شدند و خشونت آغاز کردند. همه‌جا بر ضد اشراف طغیان کردند. سرکشان به کاخ‌های توانگران درون رفتند، خواسته‌ی آنان به یغما بردند، زنان ایشان ربودند و در بعضی جاها املاک را تصرف کردند. و این مساله سبب ویرانی املاک شد، زیرا که تصرف کنندگان از اصول فلاحت و زراعت اطلاعی نداشتند. اگر بخواهیم بدانیم این تجاوزات تا چه حد پیش رفت باید به اقداماتی که خسرو اول بعدها برای جبران خسارات وارده کرد و در کتب ابن بطریق و طبری مضبوط است مراجعه کنیم. خسرو اول اموال منقول و نامنقول را به خداوندان اصلی آنها بازداد؛ اموالی را که صاحب حقیقی نداشت برای ایجاد سرمایه‌ای برای تعمیرات تخصیص داد. زنانی را که ربوده شده بودند به چند دسته تقسیم کرد: زنانی را که در موقع ربوده شدن اصلا شوهر نداشته یا شوهرشان مرده بود بایست برندگان به عقد شرعی خود درآورند به شرط آنکه از حیث درجات اجتماعی مساوی باشند، وگرنه بایست زن را ترک کنند یا به روایت دیگر، اگر زن مایل بود می‌توانست با رباینده‌ی خود زندگانی کند؛ به هر حال رباینده باید معادل مهر زن یا دوبرابر آنرا به خانواده‌ی زن بدهد. اگر زن شوهر معلومی داشته است رباینده باید او را به وی بازدهد، به‌علاوه مهری مطابق مهری که شوهر اصلی می‌بایست پردازد با زن همراه کند. هر طفلی که پدرش معلوم نبوده بایستی در همان خانواده که بود حیات نماید و حق ارث بردن داشته باشد. اگر آیین مزدک در میان طبقات پست صورت یک نظریه‌ی اجتماعی انقلابی پیدا کرده بود ولی مبنای مذهبی طریقت برجای بود. به‌علاوه این آیین پیروانی در طبقات بالاتر داشت.

منبع: کریستن سن.آرتور، سلطنت قباد و ظهور مزدک، ترجمه احمد بیرشک، تهران، طهوری، چاپ دوم ۱۳۷۴،صص۱۲۶_۱۲۷