تاریخچه چهارشنبه سوری /تهیه کننده علی غلامرضائی مدرس دانشگاه وپژوهشگرتاریخ

اختصاصی همای گیلان، درباره منشأ و نیز چگونگی نامگذاری این جشن، اطلاع روشن و مورد اتفاقی در دست نیست. «سور» را در چهارشنبه‌سوری هم به معنای جشن و سرور و هم به معنای سرخ (رجوع کنید به دهخدا، ذیل «سور») دانسته‌اند ( پورکریم، ص ۱۴ـ ۱۵). اگر چهارشنبه‌سوری را جشنی کهن و متعلق به دوران پیش از اسلام بدانیم، با دو مشکل مواجه خواهیم بود: اول اینکه ایرانیان قبل از اسلام، هفته نداشتند و هریک از روزهای ماه را به نامی می‌خواندند (پورداود، ص۱۰۰). دیگر اینکه بی‌احترامی به آتش و پریدن از روی آن با سنّت زردشتیان سازگار نیست ( پورداود، ص ۱۰۲). ضمن آنکه در قدیم‌ترین اشاره به «شب‌سوری» در قرن چهارم در تاریخ بخارای نرشخی (ص ۳۷) نیز سخنی از چهارشنبه نیست. با این حال ممکن است چهارشنبه‌سوری، بازمانده و شکل تحول‌یافته‌ای از یکی از جشنهای رایج در ایران باستان بوده باشد، از جمله گاهنبارِ هَمَسْپَتْمَدَم و نیز جشن نزول فروهرها که شش روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می‌شد ( اوستا، ج ۱، ص ۵۹۴ـ۵۹۶؛ پورکریم، ص۲۶) یا حتی جشن سده که احتمال آن بسیار کمتر است. این فرض که برافروختن آتش در این روز بازمانده سنّت اعلان سال نو با آتش‌افروزی بر بامهاست و پریدن از آتش، یادمان عبور سیاوش از آتش است ( رضی، ص ۹۶) نیز مطرح بوده است . از سوی دیگر چون در برخی منابع ( جاحظ، ص ۲۱۴) از نحوست روز چهارشنبه سخن رفته، ممکن است ابداع چهارشنبه‌سوری یا تحول آن به صورت فعلی در قرون اولیه اسلامی رخ داده باشد .همچنین گفته شده که چهارشنبه‌سوری به مناسبت بزرگداشت یاد قیام مختار ثقفی به خون‌خواهی امام حسین علیه‌السلام در ۶۶ هجری در کوفه بوده است که در روز چهارشنبه‌ای آغاز گردید و برای اعلان این قیام، یاران مختار بر پشت بامهای خانه‌های خود آتش افروختند ( شکورزاده، ص ۷۹ـ۸۰). در عین حال، ریشه‌ای غیرآیینی برای چهارشنبه‌سوری نیز قابل بررسی است: برافروختن آتش که کاربردهای بهداشتی و خاصیت گندزدایی داشته، احتمالا جزوی از برنامه‌های نظافت عمومی پیش از آغاز سال جدید بوده، به‌ویژه اینکه دور انداختن و شکستن کوزه‌های قدیمی و مصرف شده در طول سال نیز از رسوم رایج در چهارشنبه‌سوری بوده است. با وجود مشابهتهای آداب و رسوم رایج در چهارشنبه‌سوری و جشنی به نام آخری چهارشنبه ( ماسه، ج ۱، ص۱۵۰، پانویس ۵) که در آخرین چهارشنبه ماه صفر از تقویم قمری به‌ویژه در هند و پاکستان برگزار می‌شود، بعید است‌که این جشن چنان‌که پنداشته شده است، دگردیسیِ چهارشنبه‌سوری در نتیجه فشار و سخت‌گیری علمای متشرع بوده باشد، زیرا دست‌کم می‌دانیم که در روزگار اقتدار کامل علما و فقهای شیعه در عصر صفوی نیز این جشن به‌طور آشکار و عمومی برگزار می‌شده است ( اولئاریوس، ص ۷۷ـ ۷۹؛ ماسه، ج ۱، ص ۱۵۸) و از این‌رو به نظر نمی‌رسد که این رسم هیچ‌گاه عملا ممنوع گردیده باشد. در نخستین سالهای پس از انقلاب اسلامی نیز هرچند برگزاری این جشن با مخالفتها و احیانآ ممانعتهایی مواجه شد ولی این ممنوعیتها امکان اجرا نیافت و به‌تدریج دولت از سخت‌گیری خود در این باره کاست و اکنون بیشتر بر حفظ ایمنی و سلامت شرکت‌کنندگان در جشن تأکید دارد، زیرا از اوایل دهه ۱۳۰۰ش که حمل اسلحه ممنوع شده است، مردم به‌جای شلیک تیر هوایی در چهارشنبه‌سوری، از انواع مواد محترقه و انفجاری به‌صورت ترقه و فشفشه استفاده می‌کنندکه این کار معمولا در هر سال با برخی سوانح و حوادث ناگوار همراه می‌شود.چهارشنبه‌سوری با رفتارهای جشنی متنوع و کمابیش مشابهی در سراسر حوزه ایران فرهنگی برگزار می‌شود. مهم‌ترین رفتار جشنی این روز، فراهم آوردن بوته‌های خار و خاشاک یا توده‌های سوختنی دیگر است که با آنها آتش می‌افروزند و با شادی از روی آن می‌پرند .در گذشته، کوزه شکستن، فال گرفتن، بخور دادن و اسفند دود کردن، همچنین انواع آیینهای حاجت‌خواهی و بخت‌گشایی از رسوم رایج در چهارشنبه‌سوری بوده است ( شکورزاده، ص۸۰ـ۹۱). پختن آشهای گوناگون، از جمله آشی به نام ابودردا و خوراندن آن به بیماران، نیز در این جشن رایج بود . منابع ۱- اوستا، یشت‌ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره‌وشی، تهران ۱۳۵۶. ۲- آدام اولئاریوس، سفرنامه آدام الئاریوس: بخش ایران، ترجمه احمد بهپور، تهران ۱۳۶۳. ۳- مهرداد بهار، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران ۱۳۷۳. ۴-ابراهیم پورداود، آناهیتا: مقالات ایرانشناسی پورداوود، به‌کوشش مرتضی گرجی،«چهارشنبه‌سوری»، تهران ۱۳۸۰. ۵- هوشنگ پورکریم، «آئین جشن چهارشنبه‌سوری در ایران»، هنر و مردم، دوره جدید، ۱۳۴۸ ۶-عمروبن بحر جاحظ، المحاسن و الاضداد، چاپ فوزی خلیل عطوی، بیروت ۱۹۶۹ ۷-دهخدا؛ پرویز رجبی، جشن‌های ایرانی، تهران،۱۳۷۵