نحوه اشغال نیشابورتوسط مغولان / علی غلامرضایی ،مدرس دانشگاه و پژوهشگرتاریخ ایران 

اختصاصی همای گیلان: نیشابور قبل از حمله مغول اعتبارو شوکت بسیاری داشت و در ردیف شهرهای بزرگ چهارگانه خراسان شامل مرو ، بلخ و هرات به شمار می آمد . این شهر از مراکز عمده سامانیان و غزنویان بود و در عهد سلجوقیان و خوارزمشاهیان از مراکز معتبر و آباد بود . ( اقبال آشتیانی ،۱۳۶۵، ۱۵۵) ثروت بازرگانشان بسیار بود و هر روز کاروانی تازه به آن شهر رسید .کفاشان و بزازها و خرازها هریک سرایی مخصوص داشتند. زمانی که تولی خان راهی مرو شد تغاجار گورکان ( داماد چنگیز) را با امرای نام دار و ۱۰ هزار سوار جنگجو به جانب نیشابور فرستاد. نیشابوریان هم به پشتوانه کثرت سپاهیان و دارا بودن جنگ افزارهای زیاد ، به مقابله پرداختند ( سیفی هروی ، ۱۳۸۱، ۱۴) 

به روایت نسوی ،از معاصران حمله مغول، لشکریان تغاجار تا زمانی که همه آبادی های اطراف نیشابور را خراب نکردند به آن نزدیک نشدند؛ زیرا از مقاومت مردم محلی بسیار ترس داشتند. البته قبل از ورود تغاجار به نیشابور جلال الدین خوارزمشاه برای مدت کوتاهی به نیشابور رفت که مورد استقبال مردم آن شهر روبرو شد ، وی از سردارانی که مقاومت کرده بودند تمجید به عمل آورده و مصالحه کاران را مورد خشم قرار دادکه پس ازرفتن جلال الدین سپاهیان مغولی به فرماندهی پسر چنگیزکه  به تازگی مرورا گشوده بود.نیشابوررفتند.دراین موقع نیشابوربا قحطی سخت آذوقه روبروبود.که همین گرسنگی ،ضعف قدرت وتوان جنگجویان مبارز شهرکاسته شد. 

مردم شهر هم به ناچار قاضی شهررا برای صلح وتسلیم نزد تولی  فرستادند،اما او که قصد انتقام قتل تغاجار را داشت نپذیرفت. در اثنای محاصره شهر نیشابور تغاجار به هلاکت رسید. (اقبال آشتیانی ، ۱۳۶۵،۱۰۶-۱۰۵)این قضیه بهانه ای به دست مغولان دادکه تا بیش تر ازبیش به قتل عام مسلمانان این شهرواطراف آن پرداختند. همراهان تغاجار به کشتار گسترده ای دست زدند،اما چون با مقاومت اهالی روبرو شدند به دو دسته تقسیم شدند؛گروهی به سوی سبزواررفتنددر عرض سه روز آنجا را تسخیر کردند ،در عوض مردم نیشابور۷۰هزار تن از مردم سبزواررا به قتل رساندند .دسته دوم به طوس رفتند به رغم مقاومت آنجا را هم گرفتند ودوباره دست قتل عام اهالی زدند. ابن اثیرروایت کرده است که مغولان در طوس شناعت ودنائت را بدان جا رساندند که حرم مطهر امام رضا (ع)را هم ویران کردند (ولایتی ،۱۳۹۲، ۲۸۰)

ازجهت دیگر،چون خبرهلاکت داماد چنگیز به گوش تولوی خان رسید ،صبر کرد تا اوضاع مرو را تحت کنترل در آورد آن گاه به سمت نیشابور رفت؛ وی جنگ افزارها ،منجیق ها ودژکوب ها را پیش فرستاد؛ حتی با وجود زمین های سنگلاخ در اطراف شهر، دستور داد لشکریان مغول سنگ ها را جمع کنند.( جوینی ،۱۳۸۵،۱۳۹)

مغولان قبل از اینکه به نیشابور حمله کنند مدتی در روستای نوشجان که آب و درختان میوه بسیار داشت اردو زدند تا اسباب و الات حرب را آماده و تهجیز کنند؛مردم نیشابور در مدت اقامت مغولان خود را برای پیکار آمده کردند ولی وقتی جدیت مغولان را مشاهد کردند ایمانشان به پیروزی ضعیف شد. پس بزرگان شهر و امرای لشکر گرد آمدند و به مشورت پرداختند تا چاره ای پیدا کنند. رای نهایی این شد که قاضی رکن الدین علی مغیشی را برای شفاعت نزد خان مغول بفرستند.ولی تولی شفاعت قاضی را قبول نکرد و حتی به او اجازه بازگشت هم نداد. روز چهارشنبه دوازدهم صفر ۶۱۸ ه.ق ، تولوی به نیشابور حمله کرد ، مردم شهر هم تمام سعی خود را انجام دادند تا مغولان وارد نشوند سرانجام مغولان دروازه شهر را گشودند و در سراسر شهر متفرق گردیدند.( سیفی هروی، ۱۳۸۱، ۱۵)

مغولان در طلب مجیرالملک ،حاکم دلاور نیشابور ، همه جا را جستجو کردند تا وی را یافتند. مجیرالملک به آنان دشنام داد؛ مغولان خون خوار هم بدون توجه به کهولت سن وی ، اورا به سخت ترین وجه به شهادت رساند.(جوینی،۱۳۸۵، -۱۳۹) تولوی فرمانی صادر کرد مبنی برقتل تغاجار شهر را چنان تخریب کنند که قابل زارعت نباشد. لشکریان مغول زن، مرد،پیر و جوان را به صحرا بردند و همه را کشتند.مغولان حتی سگ و گربه را زنده نگذاشتند.(غلامرضایی، ۱۳۹۴، ۸۹) فقط از میان این جمعیت که قتل عام شدند ۴۰۰ نفر از پیشه وران و هنرمندان را جدا کردند. در این هنگام ، دختر چنگیز که همسر تغاجار بود با سپاهیان مغول به شهر وارد شد و هر کسی را که در قسمتی از شهر پنهان شده بود بیرون کشید و کشت ؛به طوری که به گواهی مورخان هیچ کس از اهالی شهر پرجمعیت نیشابور جان سالم به در نبردند. آنها شهر را پس از هفت شبانه روز آب بستند و بعد در زمین جو کاشتند تا هیچ اثری از شهر باقی نماند. تولوی هم یکی از امرای مغول به همراه ۴۰۰ سرباز را برای مراقبت از شهر گمارد تا اگر کسی خواست شهر را دوباره آباد کنند بکشند.آنان گاه خود راهی هرات شد.( سیفی هروی، ۱۳۸۱، ۱۵)

شهاب الدین نسوی ،از معاصران حمله مغول در سیرت جلال الدین منکبرتی نوشته که مغولان چنان زمین نیشابور را با خاک یکسان کردند که برخاک آن چوگان بازی می کردند.( ولایتی، ۱۳۹۲،۲۸۳)

منابع و ماخذ: 
۱-اقبال آشتیانی؛ عباس؛ تاریخ مغول؛ تهران؛ امیرکبیر؛ ۱۳۶۵. 
۲-اشپولر؛ بارتولد؛ تاریخ مغول در ایران؛ ترجمه محمود میرآفتاب؛ تهران؛ علمی و فرهنگی؛ چ نهم؛ ۱۳۷۶ 
۳-جوینی؛ عطامک؛ جهانگشای؛ تصحیح محمد قزوینی؛ تهران؛ دنیای کتاب؛۱۳۸۵. 
۴-دستغیب؛ عبدالعلی؛ هجوم اردوی مغول به ایران؛تهران؛علم ؛۱۳۶۷ 
۵-سیفی هروی؛ سیف بن محمد؛ تاریخ نامه هرات ؛تصحیح محمد آصف فکرت؛ تهران؛ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار؛۱۳۸۱. 
۶-غفورف؛ باباجان؛ تاجیکان؛ تاریخ قدیم قرون وسطی ؛سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی؛ دوشنبه،۱۳۷۷.

۷-غلامرضایی،علی،غارت تمدن ایران توسط مغولان ،انتشارات دافوس،تهران،۱۳۹۴.
۸-فرقانی؛ محمد فاروق؛ مقایسه اوضاع شهرهای خراسان در قبل و بعد حمله مغول؛ تهران؛ دانشگاه شیهد بهشتی؛ ۱۳۷۹.
۹-ولایتی؛ علی اکبر؛ ایران از حمله مغول تا پایان تیموریان؛ تهران؛ امیرکبیر؛ ۱۳۹۲

علی غلامرضایی

با کانال تلگرام همای گیلان همراه باشید